Ικανότητες για δημοκρατική κουλτούρα: ένα διάγραμμα

Πηγή: Βλέπε Ικανότητες Για Δημοκρατική Κουλτούρα Οι αριθμοί 1 – 7 αναφέρονται στις σημειώσεις

Διάγραμμα των Ικανοτήτων για δημοκρατική κουλτούρα: σημειώσεις

Οι αριθμοί των σελίδων αναφέρονται στο Ικανότητες για δημοκρατική κουλτούρα

Το συγκεκριμένο διάγραμμα είναι μία προσπάθεια απεικόνισης του εννοιολογικού μοντέλου των ικανοτήτων που χρειάζονται οι πολίτες για να δημιουργήσουν και να συμμετάσχουν σε μία δημοκρατική κουλτούρα (βλέπε σελ. 9). Έχει σχεδιαστεί ένα μοντέλο προσομοίωσης της πραγματικότητας με απλοποιημένο τρόπο, εστιάζοντας σε κάποια βασικά στοιχεία και παραλείποντας πολλά άλλα. Ένας οδικός χάρτης, για παράδειγμα, είναι ένα μοντέλο του οδικού δικτύου σε μία συγκεκριμένη περιοχή, το οποίο είναι χρήσιμο επειδή δεν δείχνει τα υπόλοιπα. Με τον ίδιο τρόπο, το μοντέλο των ικανοτήτων για δημοκρατική κουλτούρα λειτουργεί σαν ένας χάρτης. Δείχνει με ποιον τρόπο η συμπεριφορά μας ως άτομα συνδέεται με τη δημοκρατική κουλτούρα ως σύνολο, και πώς τα σχολεία μπορούν να συνεισφέρουν στην εκπαίδευση των μαθητών για τη δημοκρατική ιδιότητα του πολίτη.

Το διάγραμμα και οι παρακάτω σημειώσεις έχουν σκοπό να βοηθήσουν τους αναγνώστες του εγχειριδίου Ικανότητες για δημοκρατική κουλτούρα, χωρίς όμως να το αντικαταστήσουν. Προορίζονται για ενδοϋπηρεσιακή κατάρτιση των επαιδευτικών και των διευθυντών, ή για ενημέρωση των γονέων και των εξωτερικών εμπλεκόμενων φορέων.

1. Το θεσμικό πλαίσιο της δημοκρατίας (το πολιτικό σύστημα) δεν μπορεί να λειτουργήσει ή να επιβιώσει αν δεν υποστηρίζεται από μία δημοκρατική κουλτούρα που ασπάζονται όλοι οι πολίτες. Σε μία τέτοια κουλτούρα δημοκρατίας, οι πολίτες δεσμεύονται να τηρούν το κράτος δικαίου και τα ανθρώπινα δικαιώματα και να επιλύουν δημοσίως τα ζητήματα γενικού ενδιαφέροντος. Είναι πεπεισμένοι ότι οι συγκρούσεις πρέπει να επιλύονται ειρηνικά και αναγνωρίζουν και σέβονται την ετερότητα στην κοινωνία. Οι πολίτες είναι πρόθυμοι να εκφράσουν τις απόψεις τους, καθώς και να ακούσουν τις απόψεις των άλλων. Δεσμεύονται σε μία διαδικασία λήψης αποφάσεων με βάση την πλειοψηφία, καθώς και στην προστασία των μειονοτήτων και των δικαιωμάτων τους. Είναι πρόθυμοι να συμμετέχουν σε διάλογο ξεπερνώντας πολιτισμικές διαφορές (βλέπε σελ. 15). Οι θεσμικές δομές της δημοκρατίας και η κουλτούρα της δημοκρατίας είναι «εγγενώς αλληλοεξαρτώμενες» (σελ.15), πράγμα που σημαίνει ότι κανένας τομέας δεν είναι αυτοσυντηρούμενος αν δεν υποστηρίζεται από τον άλλο. Η δύναμη της δημοκρατικής κουλτούρας δεν εξαρτάται μόνο από πολίτες με ικανότητες, αλλά και από τον βαθμό που τα παραπάνω βασικά στοιχεία είναι κοινά χωρίς να αμφισβητούνται ή να υπάρχουν διαφωνίες (βλέπε σημείωση 6).

2. Όταν οι πολίτες συμμετέχουν σε συζητήσεις και στη λήψη αποφάσεων, συναντούν άτομα με διαφορετικό πολιτισμικό υπόβαθρο. Επομένως, ο διαπολιτισμικός διάλογος μεταξύ των πολιτών είναι το σήμα κατατεθέν των διαπολιτισμικά ποικίλων δημοκρατικών κοινωνιών. Οι πολίτες που είναι πρόθυμοι να συμμετέχουν σε διάλογο ξεπερνώντας πολιτισμικές διαφορές συμπεριφέρονται ο ένας στον άλλο ως δημοκρατικά ίσοι. Ο διαπολιτισμικός διάλογος πρέπει να ενσωματωθεί σε μία κουλτούρα δημοκρατίας και αντίστροφα, μία δημοκρατική κουλτούρα δεν μπορεί να αναπτυχθεί χωρίς έναν διαπολιτισμικό διάλογο. Η δημοκρατική κουλτούρα και ο διαπολιτισμικός διάλογος είναι «εγγενώς αλληλοεξαρτώμενα» (σελ. 15), συνδέοντας το μακρο-επίπεδο της κοινωνίας με το μικρο-επίπεδο της επικοινωνίας μεταξύ των ατόμων. Η ιδέα αυτή συνοψίζεται στο λογότυπο της ιστοσελίδας, Living Democracy.

3. Απαραίτητη προϋπόθεση της δημοκρατικής κουλτούρας και του διαπολιτισμικού διαλόγου είναι οι πολίτες με ικανότητες, αλλά μόνο οι ικανότητες δεν επαρκούν. Η επίδραση των πολιτικών θεσμών σε μακρο-επίπεδο είναι καίριας σημασίας: «…ανάλογα με τη διαμόρφωσή τους, οι θεσμικές ρυθμίσεις μπορούν να επιτρέπουν, να διοχετεύουν, να περιορίζουν ή παρεμποδίζουν τους τρόπους με τους οποίους οι πολίτες ασκούν τις δημοκρατικές και διαπολιτισμικές ικανότητές τους.» (σελ.17) Για παράδειγμα, οι πολίτες που μπορούν και θέλουν να συμμετέχουν στη λήψη αποφάσεων χρειάζονται πρόσβαση σε μη λογοκριμένα μέσα ενημέρωσης, και χρειάζονται δίαυλους μέσω των οποίων μπορούν να επικοινωνούν μεταξύ τους και με τους φορείς χάραξης πολιτικής.

4. Υπάρχει μία δεύτερη ομάδα παραγόντων σε μακρο-επίπεδο που μπορεί να παράγει «συστηματικές μορφές μειονεκτημάτων και διακρίσεων» (σελ. 18), έτσι πολίτες που έχουν δημοκρατικές και διαπολιτισμικές ικανότητες στον ίδιο βαθμό, δεν έχουν τις ίδιες ευκαιρίες για την άσκησή τους και για συμμετοχή στη λήψη αποφάσεων. Η κοινωνική ανισότητα μπορεί να οφείλεται στην άνιση κατανομή του εισοδήματος, του διαθέσιμου χρόνου, της πρόσβασης σε δίκτυα πληροφόρησης και επικοινωνιών και των ενεργειακών πόρων. Η άνιση κατανομή των πόρων εντός των κοινωνιών συνδέεται με το οικονομικό σύστημα (π.χ. άνιση αμοιβή, ανεργία, δύναμη των πολυεθνικών επιχειρήσεων) και/ή το πολιτικό σύστημα. Οι διαχωρισμοί μεταξύ προνομιούχων και μη ομάδων μπορεί να οδηγήσουν σε ζητήματα φυλετικής ανισότητας, φτώχειας, μετανάστευσης, εκπαίδευσης ή ελέγχου της εξουσίας. «Η συστηματική περιθωριοποίηση και ο αποκλεισμός από τις δημοκρατικές διαδικασίες και τις διαπολιτισμικές ανταλλαγές» (σελ. 18) μπορούν να αποδυναμώσουν πολλούς πολίτες να συμμετέχουν επί ίσοις όροις, ανεξάρτητα από τα επίπεδα των ικανοτήτων τους, με αποτέλεσμα «την πολιτική απομάκρυνση και αποξένωση τους» (ό.π.).

5. Η κοινωνική ανισότητα, εάν δεν αντιμετωπιστεί επαρκώς, μπορεί να θεωρηθεί άδικη και μπορεί να απειλήσει τη δημοκρατική κουλτούρα και τη νομιμότητα του θεσμικού πλαισίου της δημοκρατίας. Επομένως, είναι σημαντικό στις δημοκρατικές κοινωνίες να αντιμετωπιστούν τα ζητήματα κοινωνικής ανισότητας και αποκλεισμού για να διασφαλιστεί «πραγματική ισότητα συνθηκών» (ό.π.) για όλους τους πολίτες. Ωστόσο, είναι σημαντικό να θυμόμαστε ότι η κατανεμητική δικαιοσύνη, ή τα ανθρώπινα και τα ατομικά δικαιώματα είναι ιστορικά επιτεύγματα που λαμβάνουν χώρα σε μία μακρά χρονική περίοδο, όπως δείχνει και ο αγώνας για το γενικό δικαίωμα ψήφου και τα δικαιώματα των γυναικών σε όλη την Ευρώπη. Τα ανθρώπινα δικαιώματα και η δημοκρατική συμμετοχή έχουν αναπτυχθεί μέσα σε μία μακρά, σε εξέλιξη διαδικασία. Η δέσμευση ικανών πολιτών είναι επομένως σημαντική για να διασφαλιστεί ότι όλα τα μέλη της κοινωνίας, ανεξάρτητα από την κοινωνική τους θέση, απολαμβάνουν αναγνώριση και ίσες ευκαιρίες συμμετοχής.

6. Η έννοια της κουλτούρας: «Κάθε δεδομένη κουλτούρα μπορεί να ερμηνευθεί ως έχουσα τρεις βασικές πτυχές: τα υλικά μέσα που χρησιμοποιούνται από τα μέλη της ομάδας (π.χ. εργαλεία, τρόφιμα, ρούχα, κλπ.), τους κοινωνικά κοινούς πόρους της ομάδας (π.χ. γλώσσα, θρησκεία, κανόνες κοινωνικής συμπεριφοράς, κλπ.), καθώς και τους υποκειμενικούς πόρους που χρησιμοποιούνται από μεμονωμένα μέλη της ομάδας (π.χ. αξίες, στάσεις, πεποιθήσεις και πρακτικές που τα μέλη της ομάδας συνήθως χρησιμοποιούν ως πλαίσιο αναφοράς για την κατανόηση και τη συσχέτισή τους με τον κόσμο). Η κουλτούρα της ομάδας είναι ένα πράγμα σύνθετο που σχηματίζεται και από τις τρεις πτυχές – αποτελείται από ένα δίκτυο των υλικών, κοινωνικών και υποκειμενικών πόρων.» (σελ. 19) Ωστόσο, οι πολιτισμικές ομάδες είναι ετερογενείς στο εσωτερικό τους. Οι κουλτούρες και οι νόρμες αμφισβητούνται και αλλάζουν με την πάροδο του χρόνου. Τα μεμονωμένα μέλη μίας πολιτισμικής ομάδας κάνουν τις επιλογές τους υιοθετώντας ορισμένα πολιτισμικά στοιχεία και απορρίπτοντας άλλα.

Κάθε κοινωνική ομάδα μπορεί να έχει την ξεχωριστή κουλτούρα της. Οι ομάδες αυτές περιλαμβάνουν έθνη, εθνοτικές ή θρησκευτικές ομάδες, πόλεις, γειτονιές, εργατικές οργανώσεις, επαγγελματίες, ΛΟΑΤ κοινότητα, ομάδες ατόμων με αναπηρία, ηλικιακές ομάδες, και οικογένειες. Επομένως, οι κοινωνίες έχουν πολιτισμική ποικιλία, άτομα που ανήκουν ταυτόχρονα σε διαφορετικές κοινωνικές ομάδες και συμμετέχουν σε διαφορετικές, ξεχωριστά μοναδικές πολιτισμικές ομάδες. Τα άτομα μέσα σε μία πολιτισμική ομάδα διαφέρουν ως προς την πολιτισμική θέση, και γι’αυτό αμφισβητούνται τα πολιτισμικά στοιχεία μέσα σε αυτές τις ομάδες.

Σε κάθε περίπτωση στην οποία αλληλεπιδρούν οι άνθρωποι μεταξύ τους, μπορεί να αντιλαμβάνονται διαφορές στην κουλτούρα του άλλου ατόμου ή ομάδας, καθώς «κάθε διαπροσωπική κατάσταση είναι δυνητικά μία διαπολτιτισμική κατάσταση» (σελ. 20). Το πλαίσιο αναφοράς μας μπορεί τότε να αλλάξει από ατομικό και διαπροσωπικό σε διαπολιτισμικό, που σημαίνει ότι αντιλαμβανόμαστε τους άλλους ως μέλη μίας κοινωνικής ομάδας και όχι ως άτομα. Τέτοιες διαπολιτισμικές καταστάσεις μπορεί να προκύψουν όταν συναντάμε ανθρώπους από διαφορετικές χώρες ή εθνοτικές ομάδες, διαφορετικής πίστης, φύλου, σεξουαλικού προσανατολισμού ή κοινωνικής τάξης, ή όταν παρατηρούμε διαφορές στην εκπαίδευση. Ο διαπολιτισμικός διάλογος έχει τη δυνατότητα να χτίσει γέφυρες μεταξύ των πολιτισμικών ομάδων, υπό την προϋπόθεση ότι θα τεθεί σε εφαρμογή «μία ανοικτή ανταλλαγή απόψεων, με βάση την αμοιβαία κατανόηση και τον σεβασμό μεταξύ ατόμων ή ομάδων που τα ίδια αντιλαμβάνονται τους εαυτούς τους ως έχοντα διαφορετικές πολιτισμικές σχέσεις το ένα από το άλλο.» (σελ. 20)

Ο διαπολιτισμικός διάλογος είναι υψίστης σημασίας για την ενίσχυση της κοινωνικής συνοχής σε πολιτισμικά ποικίλες δημοκρατικές κοινωνίες. Ωστόσο, αν οι πολιτισμικές ομάδες αντιλαμβάνονται η μία την άλλη ως εχθρό, για παράδειγμα λόγω ένοπλης σύγκρουσης στο παρελθόν, ή μία πολιτισμική ομάδα θεωρείται ότι απολαμβάνει προνόμια σε βάρος της άλλης, ο διαπολιτισμικός διάλογος μπορεί να αποδειχθεί πολύ δύσκολος, απαιτώντας ένα υψηλό επίπεδο διαπολιτισμικής ικανότητας, ενσυναίσθησης, προσωπικής δύναμης και θάρρους (βλέπε σελ. 21).

7. Η έννοια της ικανότητας και των ικανοτήτων: (σελ. 23) Στο μοντέλο των ικανοτήτων για δημοκρατική κουλτούρα, η έννοια των ικανοτήτων (στον πληθυντικό) αναφέρεται στους «ψυχολογικούς πόρους» ενός ατόμου – τις αξίες, τις στάσεις, τις δεξιότητες, τη γνώση και/ή την κριτική κατανόηση. Μπορεί να φανταζόμαστε ότι αυτοί οι πόροι μοιάζουν με μία μεγάλη εργαλειοθήκη με μία μεγάλη ποικιλία νοητικών και ψυχολογικών εργαλείων. Η ικανότητα (στον ενικό) αναφέρεται στην προθυμία και την ικανότητα ενός ατόμου να χρησιμοποιήσει αυτές τις ικανότητες, ή τα εργαλεία, όπως κρίνεται κατάλληλο σε μία δεδομένη κατάσταση, ή στην αντιμετώπιση ενός προβλήματος. Η έννοια της ικανότητας αντιπροσωπεύει μία «δυναμική διαδικασία» (σελ. 24) κατά την οποία ένα άτομο επιλέγει, ενεργοποιεί, οργανώνει και συντονίζει τους ψυχολογικούς πόρους (ικανότητες) σε μία δεδομένη κατάσταση, και παρακολουθεί και προσαρμόζει την ανάπτυξη των ικανοτήτων ανάλογα με τις ενδεχόμενες συνθήκες. Οι ικανότητες χρησιμοποιούνται σε ομάδες και όχι χωριστά. Η ικανότητα και οι ικανότητες είναι αόρατες και προσβάσιμες μόνο μέσω θεωριών και μοντέλων. Είναι ορατές στη συμπεριφορά ενός ατόμου, δηλαδή τι κάνει, σκέφτεται, λέει, ή πώς αλληλεπιδρά με τους άλλους. Επομένως, οι εκπαιδευτικοί μπορούν να αξιολογούν το επίπεδο ανάπτυξης των ικανοτήτων των μαθητών, παρατηρώντας τη συμπεριφορά τους σε δημοκρατικές ή διαπολιτισμικές καταστάσεις. Το εγχειρίδιο του μοντέλου των ικανοτήτων για δημοκρατική κουλτούρα περιγράφει τρία παραδείγματα που δείχνουν πώς κινητοποιούνται οι ομάδες των ικανοτήτων σε ορισμένες περιπτώσεις: τον διαπολιτισμικό διάλογο, την αντίθεση στη ρητορική του μίσους, και τη συμμετοχή σε πολιτική αντιπαράθεση (debate) (βλέπε σελ. 24).

8. Προκειμένου να ενδυναμώσουμε τους μελλοντικούς πολίτες να συμμετέχουν σε μία δημοκρατική κουλτούρα σε μακρο-επίπεδο, τα παιδιά και οι νέοι πρέπει να μάθουν και να ασκήσουν τις ικανότητες για δημοκρατική κουλτούρα και διαπολιτισμικό διάλογο σε κοινωνικό μικρο-επίπεδο, στη σχολική κοινότητα (βλέπε σελ. 16). Απαιτείται από το σχολείο να υιοθετήσει την Εκπαίδευση για τη Δημοκρατική Ιδιότητα του Πολίτη και τα Ανθρώπινα Δικαιώματα (EDC/HRE) ως μία ολική σχολική προσέγγιση, που σημαίνει διδασκαλία και μάθηση σχετικά με, μέσω, και για τη δημοκρατία και τα ανθρώπινα δικαιώματα – η δημοκρατία και τα ανθρώπινα δικαιώματα αποτελούν μάθημα στην τάξη («σχετικά με»), μία παιδαγωγική κατευθυντήρια γραμμή για όλο το σχολείο («μέσω»), και προετοιμασία για συμμετοχή μέσω πρακτικής άσκησης στο σχολείο («για»). Για μία πληρέστερη αναφορά στις τρεις διαστάσεις της EDC/HRE, βλέπε http://living-democracy.com/el/textbooks/volume-1/part-1/unit-3/chapter-1/. 8. Οι εκπαιδευτικοί και οι διευθυντές πρέπει να αποκτήσουν ικανότητες για δημοκρατική κουλτούρα και να τις ασκούν στο σχολείο για να λειτουργούν ως πρότυπα για τους μαθητές τους. Η ετερότητα της κοινωνίας αντικατοπτρίζεται στην σχολική κοινότητα και την τάξη, έτσι ώστε ο διαπροσωπικός διάλογος μεταξύ των εκπαιδευτικών και των μαθητών, και μεταξύ των μαθητών, πάντα περιλαμβάνει τη διάσταση του διαπολιτισμικού διαλόγου. Η μάθηση για τη δημοκρατική κουλτούρα δεν αρκεί για να αλλάξει προς το καλύτερο σε μακρο-επίπεδο όλη την κοινωνία, αν δεν έχει ικανούς πολίτες.