1. Προκλήσεις στο παραδοσιακό μοντέλο της ιδιότητας του πολίτη

Από το τέλος του Ψυχρού Πολέμου, διάφορες διαδικασίες εκσυγχρονισμού που διαμόρφωσαν την ιστορία μας για μεγάλο χρονικό διάστημα πριν (βλ. πίνακα παρακάτω) έχουν επιταχυνθεί και ενταθεί, αποκτώντας μια νέα ποιότητα. Τα γεγονότα που έχουν συμβεί και οι αλλαγές που λαμβάνουν χώρα σε όλη την Ευρώπη αμφισβητούν το παραδοσιακό μοντέλο της ιδιότητας του πολίτη:

• Η παγκοσμιοποίηση του ελεύθερου εμπορίου και οι ανταγωνιστικές οικονομίες της αγοράς έφεραν ένα υψηλότερο επίπεδο κοινωνικής πρόνοιας σε πολλούς ανθρώπους σε πολλές χώρες – αλλά όχι σε όλους. Τα κενά της άνισης κατανομής μεταξύ πλούσιων και φτωχών έχουν αυξηθεί, τόσο εντός όσο και μεταξύ των κοινωνιών, απειλώντας την κοινωνική συνοχή και την αλληλεγγύη μεταξύ των ανθρώπων.
• Ο ανταγωνισμός οδηγεί τις επιχειρήσεις να αυξήσουν την παραγωγικότητά τους σε μόνιμη βάση για να μειώσουν το κόστος παραγωγής τους. Αυτό έχει ως αποτέλεσμα μια διαρκή διαδικασία καινοτομίας, που επηρεάζει άμεσα προϊόντα, τεχνολογίες και θέσεις εργασίας, και έμμεσα ολόκληρο τον τρόπο ζωής μας. Ο Joseph Schumpeter ονόμασε αυτή τη μόνιμη διαδικασία της καινοτομίας «δημιουργική καταστροφή».¹² Η μεταμόρφωση ολόκληρων οικονομιών της Ανατολικής Ευρώπης μπορεί να θεωρηθεί ως ένα ιδιαίτερα χαρακτηριστικό παράδειγμα αυτής της δημιουργικής καταστροφής.
• Η οικονομική ανάπτυξη έχει δημιουργήσει αύξηση της ευημερίας, αλλά και αύξηση της κατανάλωσης των φυσικών πόρων. Η αύξηση των εκπομπών του CO₂ καθιστούν όλο και πιο δύσκολη και δαπανηρή  την αποτροπή ή την προσαρμογή στην αλλαγή του κλίματος.
• Οι νέες τεχνολογίες της πληροφορίας και της επικοινωνίας έχουν παράσχει νέους τρόπους για να αυξήσουν την παραγωγικότητα, την ανταλλαγή και τη λήψη πληροφοριών καθώς και την παροχή ψυχαγωγίας, για να αναφέρουμε μόνο μερικούς. Ζούμε σε έναν πολιτισμό των μέσων επικοινωνίας, και ο γραμματισμός στα μέσα (μιντιακός γραμματισμός) – το πώς να χρησιμοποιούμε τα νέα μέσα, τόσο για την παραγωγή όσο και τη λήψη μηνυμάτων – έχει γίνει μια στοιχειώδης δεξιότητα, όπως η ανάγνωση και η γραφή.
• Λόγω της οικονομικής ανάπτυξης και τα επιτεύγματα της σύγχρονης ιατρικής, ο πληθυσμός σε πολλές χώρες της Ευρώπης γερνάει, ενώ αναπτύσσεται στον κόσμο στο σύνολό του. Και οι δύο εξελίξεις δημιουργούν σοβαρά προβλήματα για τον 21ο αιώνα.
• Τα έθνη έχουν το δικαίωμα στην εθνική κυριαρχία και τον αυτοκαθορισμό. Όμως, η έννοια των εθνών είναι τόσο περιεκτική όσο και αποκλειστική. Από το τέλος του Ψυχρού Πολέμου, έχουμε δει την εμφάνιση νέων μορφών –πρώην κατεσταλμένων– συλλογικών ταυτοτήτων.
• Οι σύγχρονες κοινωνίες είναι συνήθως εκκοσμικευμένες, πλουραλιστικές κοινωνίες. Η μετανάστευση στην Ευρώπη – ιδίως στο πλαίσιο της Ευρωπαϊκής Ένωσης – συνέβαλε σε αυτή την εξέλιξη. Οι πλουραλιστικές κοινωνίες είναι πιο δυναμικές και παραγωγικές, αλλά ταυτόχρονα και πιο απαιτητικές από την άποψη της κοινωνικής συνοχής για την ένταξη των ατόμων με διαφορετικές πεποιθήσεις, αξίες, ενδιαφέροντα, και κοινωνική και εθνοτική καταγωγή.
• Η δημοκρατία προσφέρει τις καλύτερες πιθανότητες για να αντιμετωπιστούν αυτές οι προκλήσεις, καθώς κάθε προσπάθεια για την επίλυση αυτών και άλλων προβλημάτων από απολυταρχική διακυβέρνηση θα παραλείψει να λάβει υπόψη της την πολύπλοκη πραγματικότητα της κοινωνίας, την οικονομία, το περιβάλλον, την επίλυση συγκρούσεων, κ.λπ., σε εθνικό, πόσο μάλλον σε υπερεθνικό επίπεδο. Από την άλλη πλευρά, η δημοκρατία “στέκεται” και “πέφτει” με τη δέσμευση της ίσης συμμετοχής. Όσο πιο πολύπλοκος γίνεται ο κόσμος και οι προκλήσεις που καθορίζουν το μέλλον μας, τόσο πιο δύσκολο είναι για τον «απλό πολίτη» να κατανοήσει και να λάβει μέρος στη διαδικασία λήψης αποφάσεων. Η δυσπιστία απέναντι στους παραδοσιακούς πολιτικούς θεσμούς, τις μορφές διακυβέρνησης και τους πολιτικούς ηγέτες έχουν τις ρίζες τους στο αίσθημα του να μένει κανείς εκτός και να μην ακούγεται. Η δημοκρατία και τα ανθρώπινα δικαιώματα είναι επισφαλή έργα, και η επιβίωσή τους εξαρτάται από το αν η κληρονομιά τους μπορεί να μεταβιβαστεί στη νεότερη γενιά. 

Αυτές οι γραμμές της ανάπτυξης μπορούν μόνο εν συντομία να σκιαγραφηθούν εδώ. Είναι διαδικασίες φτιαγμένες από τον άνθρωπο, όχι φυσικές, οι οποίες συνδέονται μεταξύ τους, και αμοιβαία επηρεάζουν και ενισχύουν η μία την άλλη. Επειδή έχουν «κατασκευαστεί», μπορούν επίσης να επηρεαστούν και να αλλάξουν στην κατεύθυνση και το αποτέλεσμά τους, αλλά όχι και στην πολυπλοκότητά τους.  

Εν όψει προκλήσεων όπως αυτές, έχει καταστεί σαφές ότι απαιτούνται νέες μορφές πολιτών: οι πολίτες πρέπει όχι μόνο να ενημερώνονται και να κατανοούν τις επίσημες υποχρεώσεις τους ως πολίτες, αλλά θα πρέπει επίσης να είναι ενεργοί – ικανοί και πρόθυμοι να συμβάλουν στη ζωή της κοινότητά τους, της χώρας τους και του ευρύτερου κόσμου, και να συμμετέχουν ενεργά με τρόπους που εκφράζουν την προσωπικότητά τους και βοηθούν στην επίλυση των προβλημάτων. Η αντιμετώπιση των προκλήσεων απαιτεί ισχυρές κοινωνίες, με ικανούς – και ως εκ τούτου, επαρκώς εκπαιδευμένους – ηγέτες και πολίτες.

Οι εκπαιδευτικοί είναι αισιόδοξοι. Πιστεύουν ότι με την κατάλληλη εκπαίδευση, οι νέοι, αλλά και οι δια βίου μαθητές, μπορούν να αποκτήσουν την κατανόηση και τα μέσα για να επηρεάσουν την ανάπτυξη των κοινοτήτων τους και τον πλανήτη. Ο ενεργός πολίτης, όμως, ενισχύεται καλύτερα από τη μαθητοκεντρική διδασκαλία, αντί της διδασκαλίας που εστιάζει στην αποστήθιση και την παθητική μάθηση.

12. Schumpeter J. (1942,2008), Capitalism, Socialism and Democracy, Harper and Brothers, New York, p.83.