Εισαγωγή

Το σχολείο είναι χώρος διδασκαλίας και μάθησης. Αυτή ήταν πάντα η λειτουργία του και ελπίζουμε ότι έτσι θα παραμείνει. Εντούτοις, έχει αλλάξει το περιεχόμενο της μάθησης και ο τρόπος μετάδοσής της. Η κοινωνία μεταβάλλεται με ταχείς ρυθμούς τόσο στο επίπεδο του οικονομικού όσο και του κοινωνικού βίου και τα σχολεία δέχονται πιέσεις να προσαρμοστούν όσο καλύτερα γίνεται στις νέες συνθήκες.

Στη συνείδηση πολλών ανθρώπων έχει μεταβληθεί η αντίληψη ότι το σχολείο είναι απλώς ένας χώρος προετοιμασίας των μαθητών για την ενήλικη ζωή. Προσλαμβάνεται πλέον ως περιβάλλον στο οποίο το άτομο περνά μεγάλο μέρος του χρόνου του συναναστρεφόμενο άλλα άτομα. Το γεγονός αυτό από μόνο του προσφέρει ευκαιρίες για μάθηση μέσω της συναναστροφής, αλλά ταυτόχρονα υποχρεώνει τους μαθητές να αποκτήσουν κοινωνικές δεξιότητες.

Το σχολείο που επιλέγει να ενσωματώσει την EDC/HRE, δηλαδή την Εκπαίδευση για τη Δημοκρατική Ιδιότητα του Πολίτη και τα Ανθρώπινα Δικαιώματα στο πρόγραμμά του (τα σχολεία που λειτουργούν με υψηλό βαθμό αυτονομίας είναι πολλά) αποφασίζει ταυτόχρονα να οργανώσει ενεργητικά τη σχολική ζωή και να διαμορφώσει συνθήκες δημοκρατικής εκπαίδευσης. Όλο το σχολείο ‒ όχι μόνο η τάξη‒ γίνεται ένα είδος μικροκοινωνίας. Αυτό δεν είναι εξιδανίκευση, αλλά πραγματικότητα. Η συμβίωση δεν είναι εύκολη ούτε απαλλαγμένη από συγκρούσεις, και το σχολείο δεν αποτελεί εξαίρεση. Δεν είναι άλλωστε αναγκαίο να είναι αυτός ο στόχος. Πρέπει, ωστόσο, να είναι δυνατή η αναγνώριση των επιμέρους συμφερόντων, η αποσαφήνισή τους και η μάθηση μέσω αυτών, καθώς οι συγκεκριμένες δεξιότητες είναι σημαντικές για τη μετέπειτα ζωή των μαθητών υπό την ιδιότητα του πολίτη.

Το παρόν εγχειρίδιο απευθύνεται σε εκπαιδευτικούς. Η εμπειρία έχει δείξει ότι είναι χρήσιμο και σε εκπαιδευτές εκπαιδευτικών, υπευθύνους για τα αναλυτικά προγράμματα, επιμελητές και μεταφραστές στα κράτη-μέλη του Συμβουλίου της Ευρώπης και ενδεχομένως και εκτός των ευρωπαϊκών συνόρων.

Περιλαμβάνει εννέα διδακτικές ενότητες για την Εκπαίδευση για τη Δημοκρατική Ιδιότητα του Πολίτη και τα Ανθρώπινα Δικαιώματα. Κάθε ενότητα αποτελείται από τέσσερα μαθήματα, προορίζεται για μαθητές των τελευταίων τάξεων του δημοτικού– ηλικίας 10 ή 11 ετών, και εστιάζει σε μια έννοια της EDC ή της HRE: ταυτότητα – πλουραλισμός ‒ ισότητα ‒ σύγκρουση ‒ κανόνες και νόμοι ‒ διακυβέρνηση ‒ υπευθυνότητα ‒ ελευθερία ‒ επικοινωνία. Στο βαθμό που είναι εφικτό, κάθε μάθημα περιγράφεται αναλυτικά μέσα από μια σειρά διαδοχικών (προτεινόμενων) βημάτων.

Οι εννέα ενότητες δεν μπορούν να ομαδοποιηθούν ώστε να απαρτίζουν μια θεματική με τίτλο «δημοκρατική αγωγή» ή «πολιτική αγωγή» ή όπως αλλιώς επιλέξει κανείς να την ονομάσει. Οι επιμέρους ενότητες, όμως, μπορούν να συνδυαστούν με μαθήματα που σχετίζονται με τη γλώσσα, τη γεωγραφία, την ιστορία, κοινωνικές σπουδές, την ηθική και την τέχνη, κ.λπ. Σε συνεννόηση με ειδικούς από τα κράτη μέλη του Συμβουλίου της Ευρώπης, οι συγγραφείς έχουν αναπτύξει διδακτικές ενότητες (αλληλουχίες) που επικεντρώνονται σε περαιτέρω στοιχεία της EDC/HRE, και τα οποία μπορούν εύκολα να ενσωματωθούν στο αναλυτικό πρόγραμμα. Ιδιαίτερα στο δημοτικό, όπου οι εκπαιδευτικοί πρέπει να καλύψουν ποικιλία θεμάτων, η εμπειρία έχει δείξει πως η εισαγωγή ενός νέου μαθήματος είναι αντιπαραγωγική και απλώς προσθέτει επιπλέον φόρτο εργασίας. Οι θεματικές της EDC/HRE δεν χρειάζεται να μελετώνται μεμονωμένα, αλλά μπορούν να συνδυάζονται με μαθήματα που ήδη διδάσκονται. Οι συγγραφείς έχοντας λάβει υπόψη αυτή την αρχή σχεδίασαν τις ενότητες ώστε να λειτουργούν συμπληρωματικά στην πολυπλοκότητα της διδασκαλίας διαφορετικών μαθημάτων. Εν κατακλείδι, είναι σημαντικό να δοθεί μια απάντηση στο ερώτημα κατά πόσο η EDC/HRE είναι ένα καινούργιο μάθημα ή όχι.

Στα περισσότερα σχολεία, η EDC/HRE δεν συνιστά ένα νέο μάθημα. Προσθέτει μια νέα οπτική στη διδασκαλία και στη μάθηση εντός του αναλυτικού προγράμματος. Αυτό σημαίνει ότι εκπαιδευτικοί και μαθητές ενθαρρύνονται να εργαστούν με διαφορετικούς και πιο ανταποδοτικούς τρόπους.

Η EDC/HRE δίνει στους μαθητές τη δυνατότητα να γίνουν ενεργοί πολίτες, πρόθυμοι και ικανοί να συμμετέχουν στη διαμόρφωση του μέλλοντος των κοινωνιών τους, (δηλαδή, διδάσκει για τη δημοκρατία και τα ανθρώπινα δικαιώματα). Παράλληλα, η EDC/HRE ακολουθεί βασικές αρχές ποιοτικής διδασκαλίας. Η συμμετοχή στη λειτουργία της δημοκρατίας μπορεί και πρέπει να μαθαίνεται στο σχολείο και μπορεί να ενσωματωθεί σε όλα τα μαθήματα σε όλες τις ηλικίες. Ως εκ τούτου, η απόκτηση δεξιοτήτων προτάσσεται αντί της παραδοσιακής προσέγγισης διδασκαλίας.

Η EDC/HRE έχει ασφαλώς μια διάσταση βασισμένη στο περιεχόμενο ‒ τη διδασκαλία δηλαδή σχετικά με τη δημοκρατία και τα ανθρώπινα δικαιώματα. Τα στοιχεία αυτά μπορούν να ενσωματωθούν σε μαθήματα όπως η αγωγή του πολίτη ή η ιστορία και η κοινωνιολογία.

Το κρίσιμο, ωστόσο, χαρακτηριστικό της διδακτικής πράξης στην EDC/HRE είναι η διδασκαλία μέσω της δημοκρατίας και των ανθρωπίνων δικαιωμάτων. Η νέα αυτή οπτική απευθύνεται στο σχολείο συνολικά. Το παρόν εγχειρίδιο αναδεικνύει το ότι η εκπαίδευση από τη σκοπιά της EDC/HRE φέρνει καινούργιες μεθόδους διδασκαλίας και μάθησης στην τάξη, εμπλουτίζοντας το ρόλο των εκπαιδευτικών και των μαθητών. Στους μαθητές αφιερώνεται περισσότερος πραγματικός διδακτικός χρόνος, ενώ ο/η εκπαιδευτικός λειτουργεί ως αρωγός και παρατηρητής πέρα από τον παραδοσιακό ρόλο του εκπαιδευτικού. Τα διδακτικά μοντέλα ενθαρρύνουν τον/την εκπαιδευτικό να επικεντρωθεί σε επιλεγμένα ζητήματα και να προσφέρει στους μαθητές τον χρόνο να τα εξετάσουν διεξοδικά ‒ με άλλα λόγια «να κάνουν λιγότερα, αλλά να τα κάνουν καλά».

«Εργαλειοθήκη» και φυλλάδια – το εγχειρίδιο του μαθητή

Βασική αρχή για όλες τις διδακτικές ενότητες είναι η δραστηριότητα του μαθητή. Η ιδέα αυτή βασίζεται στο γεγονός ότι η μάθηση είναι μια ενεργητική διαδικασία απόκτησης γνώσης και όχι μια παθητική διαδικασία ακρόασης. Οι ενότητες μετουσιώνονται κατ’ αυτόν τον τρόπο σε στιγμές επικοινωνίας, έρευνας, διατύπωσης αποριών και παροχής διευκρινίσεων. Ο/η εκπαιδευτικος υποστηρίζει αυτές τις διαδικασίες έχοντας υπόψη ότι η γνώση και η μάθηση για τη δημοκρατία αποτελούν μια διαρκή διαδικασία και ότι τα λάθη είναι αναπόφευκτα. Η ανεξάρτητη μάθηση από μέρους των μαθητών βασίζεται στην επονομαζόμενη «εργαλειοθήκη». Δώδεκα μέθοδοι υποστηρίζουν αυτή την ανεξάρτητη και αυτοκαθοδηγούμενη μάθηση (έρευνα σε βιβλιοθήκες, έρευνα στο διαδίκτυο, διεξαγωγή συνέντευξης και έρευνας, ερμηνεία εικόνων, νοητικοί χάρτες, δημιουργία αφισών, διοργάνωση εκθέσεων, σχεδιασμός και διεξαγωγή παρουσιάσεων, προετοιμασία διαφανειών ή προβολής PowerPoint, συγγραφή άρθρων σε εφημερίδα, παρουσιάσεις, διεξαγωγή συζητήσεων).

Τα φυλλάδια του μαθητή παρέχουν ένα επιπλέον υποστηρικτικό μέσο διδασκαλίας. Πρόκειται για μεμονωμένα φύλλα εργασίας που αντιστοιχούν στις διαφορετικές ενότητες, βρίσκονται στο τέλος του εγχειριδίου και προορίζονται για τον μαθητή. Μπορούν να αποσπαστούν εύκολα και να φωτοτυπηθούν για να δοθούν στον μαθητή. Κάθε φυλλάδιο είναι αριθμημένο σύμφωνα με την ενότητα και το μάθημα στο οποίο αντιστοιχεί (π.χ. Ενότητα 2, Μάθημα 2). Ο/η εκπαιδευτικός αποφασίζει πώς και πότε θα δοθούν στους μαθητές και πώς θα φυλάσσονται. Σε ορισμένες περιπτώσεις είναι πρακτικό να τοποθετηθούν σε φάκελο, ενώ σε άλλες μπορεί να προτιμηθεί να συγκεντρώνονται σε χωριστό ντοσιέ ή απλά να χρησιμοποιηθούν με τη μορφή που παρατίθενται εντός του παρόντος εγχειριδίου, – ως ένα ενιαίο μικρό βιβλίο.

Η μέχρι τώρα εμπειρία έχει δείξει ότι για τους εκπαιδευτικούς προέχει το υλικό να είναι εύχρηστο και κατανοητό. Τα φυλλάδια πρέπει να έχουν βοηθητικό και συμπληρωματικό χαρακτήρα, και όχι να είναι δύσχρηστα ή να απαιτούν χρόνο για την εξήγηση του τρόπου συμπλήρωσής τους. Το υλικό που περιλαμβάνεται στο παρόν εγχειρίδιο είναι εύκολα χρησιμοποιήσιμο, εύκολα κατανοητό, εύκολα τροποποιήσιμο και προσαρμόσιμο στις ιδιαίτερες ανάγκες της τάξης ή σε διαφορετικές διδακτικές πρακτικές. Πέρα από τη συνήθη αξιολόγηση της συμμετοχής των μαθητών στην τάξη, την καταγραφή του τρόπου συμμετοχής και της διάθεσής τους για μάθηση, τα φυλλάδια αποτελούν επίσης βοηθητικό μέσο στη γραπτή αξιολόγηση.