Πληροφορίες για τον εκπαιδευτικό: Διεθνές ανθρωπιστικό δίκαιο

Τι είναι το διεθνές ανθρωπιστικό δίκαιο;

Το διεθνές ανθρωπιστικό δίκαιο (ΔΑΔ) περιλαμβάνει τις ανθρωπιστικές αρχές και τις διεθνείς συνθήκες που επιδιώκουν να σώσουν ζωές και να ανακουφίσουν τον πόνο των μαχόμενων και αμάχων κατά τη διάρκεια ένοπλων συγκρούσεων. Τα νομοθετικά του κείμενα βασίζονται στις Συμβάσεις της Γενεύης του 1949, τέσσερις συμβάσεις που υπέγραψαν σχεδόν όλα τα κράτη. Οι συμβάσεις ορίζουν τα θεμελιώδη δικαιώματα του άμαχου πληθυσμού και των στρατιωτών που απομακρύνονται από τις συγκρούσεις λόγω τραυματισμού, ασθένειας ή αιχμαλωσίας. Τα πρόσθετα πρωτόκολλα του 1977, τα οποία συμπληρώνουν τις Συμβάσεις της Γενεύης, επεκτείνουν περαιτέρω τα δικαιώματα αυτά.

Ποιον προστατεύει το ΔΑΔ; Προστατεύει εμένα;

Το ΔΑΔ προστατεύει πληγωμένα, άρρωστα ή αιχμάλωτα μέλη των ενόπλων δυνάμεων και τον άμαχο πληθυσμό. Τραυματίες και άρρωστοι – σε όποιο έθνος και αν ανήκουν – πρέπει να δεχθούν φροντίδα σύμφωνα με τη Σύμβαση της Γενεύης I. Δεν επιτρέπεται να δολοφονηθούν ή να υποστούν βασανιστήρια και βιολογικά πειράματα. Πρέπει να έχουν ικανοποιητική φροντίδα και να προστατεύονται από λεηλασία και κακομεταχείριση. Η σύμβαση προστατεύει επίσης το ιατρικό προσωπικό, το στρατιωτικό θρησκευτικό προσωπικό, το στρατιωτικό ιατρικό εξοπλισμό και τις κινητές μονάδες.

Τραυματίες, άρρωστοι, και ναυαγοί μαχητές στη θάλασσα προστατεύονται από τη Σύμβαση της Γενεύης II. Λαμβάνουν την ίδια προστασία όπως οι στρατιώτες της ξηράς, σύμφωνα με τις συνθήκες της θάλασσας. Τα πλωτά νοσοκομεία είναι υπό προστασία.

Οι αιχμάλωτοι πολέμου που προστατεύονται από τη Σύμβαση της Γενεύης III, πρέπει να αντιμετωπίζονται με ανθρωπιά και να τους παρέχεται επαρκής στέγαση, τροφή, ένδυση και ιατρική περίθαλψη. Δεν πρέπει να υποβάλλονται σε βασανιστήρια ή ιατρικά πειράματα και πρέπει να προστατεύονται από πράξεις βίας, ύβρεις και τη δημόσια περιέργεια. Πολεμικοί ανταποκριτές και άμαχος πληθυσμός που αιχμαλωτίζονται υπόκεινται στο ίδιο καθεστώς.

Οι άμαχοι προστατεύονται με τη Σύμβαση της Γενεύης IV. Σε κάθε περίπτωση, πρέπει να γίνεται διάκριση ανάμεσα σε άμαχους και μαχόμενους και οι πολεμικές επιχειρήσεις να έχουν μόνο στρατιωτικούς στόχους. Οι άμαχοι πρέπει να ζουν όσο πιο φυσιολογικά γίνεται. Πρέπει να προστατεύονται από δολοφονία, βασανιστήρια, λεηλασία, αντίποινα, αδιάκριτη καταστροφή περιουσίας και ομηρία. Η τιμή τους, τα οικογενειακά δικαιώματα και οι θρησκευτικές πεποιθήσεις και πρακτικές τους πρέπει να είναι σεβαστές Οι δυνάμεις κατοχής πρέπει να διασφαλίζουν και να επιτρέπουν την ασφαλή διέλευση τροφίμων και ιατρικών προμηθειών και την εγκατάσταση νοσοκομείου και ασφαλών ζωνών για τους τραυματίες, αρρώστους, ηλικιωμένους, παιδιά, εγκύους και μητέρες με μικρά παιδιά. Η εν λόγω σύμβαση προβλέπει ειδική προστασία για τις γυναίκες και τα παιδιά. Το νοσηλευτικό προσωπικό που φροντίζει τα άτομα αυτά είναι σεβαστό και προστατεύεται.

Οι Συμβάσεις της Γενεύης κάνουν έκκληση για ανθρωπιστική βοήθεια που πρέπει να διενεργείται από τη Διεθνή Επιτροπή του Ερυθρού Σταυρού, τους εθνικούς συλλόγους του Ερυθρού Σταυρού και της Ερυθράς Ημισελήνου ή άλλες αμερόληπτες ανθρωπιστικές οργανώσεις, που έχουν εξουσιοδότηση από τις εμπλεκόμενες πλευρές.

Είναι το διεθνές ανθρωπιστικό δίκαιο και το δίκαιο των δικαιωμάτων του ανθρώπου διαφορετικά;

Ναι, αλλά αλληλοσυμπληρώνονται. Και τα δύο προσπαθούν να προστατεύουν τα άτομα και να διατηρούν την ανθρώπινη αξιοπρέπεια, αλλά απευθύνονται σε διαφορετικές συνθήκες και έχουν ως βάση διαφορετικά έγγραφα. Το ΔΑΔ ισχύει σε περιόδους ενόπλων συγκρούσεων για να περιορίσει την ταλαιπωρία που προκαλείται από τον πόλεμο και να προστατεύσει εκείνους που έχουν πέσει στα χέρια των αντιπάλων. Πρωταρχικός στόχος του ΔΑΔ είναι η διασφάλιση των θεμελιωδών δικαιωμάτων των τραυματιών, ασθενών και ναυαγών μαχητών, αιχμαλώτων πολέμου και αμάχων. Το δίκαιο των ανθρωπίνων δικαιωμάτων ισχύει σε περιόδους ειρήνης ή πολέμου, αλλά ασχολείται κατά κύριο λόγο με την προστασία των ανθρώπων από κυβερνητικές παραβιάσεις των διεθνώς αναγνωρισμένων ατομικών, πολιτικών, οικονομικών, κοινωνικών και πολιτιστικών δικαιωμάτων τους.

Τι λέει το ΔΑΔ για τα παιδιά στρατιώτες;

Το ανθρωπιστικό δίκαιο απαγορεύει τα παιδιά να λαμβάνουν μέρος στις εχθροπραξίες, αλλά η στρατολόγηση παιδιών εξακολουθεί να αποτελεί ένα σοβαρό πρόβλημα σε πολλά μέρη του κόσμου. Το ΔΑΔ απαιτεί να μην προσλαμβάνονται παιδιά κάτω των 15 ετών στις ένοπλες δυνάμεις, και πρέπει να λαμβάνονται “όλα τα δυνατά μέτρα” για να διασφαλιστεί ότι δεν θα συμμετέχουν άμεσα στις εχθροπραξίες. Στη στρατολόγηση παιδιών μεταξύ 15 και 18 ετών, προτεραιότητα πρέπει να δοθεί στο μεγαλύτερο (Άρθρο 77, Πρωτόκολλο Ι). Δυστυχώς, ο αριθμός των παιδιών που στρατεύονται ακούσια ή εκούσια αυξάνεται. Τα παιδιά που ζουν σε ζώνες συγκρούσεων, ιδίως εκείνα που χωρίστηκαν από τις οικογένειές τους ή περιθωριοποιούνται και με άλλους τρόπους, μπορούν να γίνουν πιθανοί νεοσύλλεκτοι. Τα παιδιά αναγκάζονται συχνά να συμμετάσχουν σε μια ένοπλη ομάδα ή να γίνουν στρατιώτες ως μέσο επιβίωσης.

Πότε χρησιμοποιείται το ΔΑΔ;

Το ΔΑΔ εφαρμόζεται για τις ένοπλες συγκρούσεις (πόλεμο) που λαμβάνουν χώρα μεταξύ των εθνών (διεθνείς ένοπλες συγκρούσεις) ή τις εσωτερικές ένοπλες συγκρούσεις, όπως οι εμφύλιοι πόλεμοι.

Ισχύει το ΔΑΔ για τις τρομοκρατικές επιθέσεις της 11ης Σεπτεμβρίου;

Αν και η 11η Σεπτεμβρίου 2001 προκάλεσε θάνατο και καταστροφή σε επίπεδο πολέμου, δεν είναι σαφές ότι το ΔΑΔ ισχύει. Το ΔΑΔ ισχύει για τις ένοπλες συγκρούσεις μεταξύ εθνών (διεθνείς ένοπλες συγκρούσεις) ή τις εσωτερικές ένοπλες συγκρούσεις, όπως οι εμφύλιοι πόλεμοι. Αν οι συγκλονιστικές τρομοκρατικές επιθέσεις κατά αμάχων στη Νέα Υόρκη και την Ουάσιγκτον διαπράχθηκαν από τρομοκρατικό δίκτυο, τότε θεωρούνται αποτρόπαια εγκλήματα, παρά πράξεις πολέμου για τις οποίες ισχύει το ΔΑΔ.

Παρέχει το ΔΑΔ προστασία στις γυναίκες;

Ναι. Παρόλο που οι γυναίκες απολαμβάνουν γενικά την ίδια νομική προστασία, όπως οι άνδρες, οι Συμβάσεις της Γενεύης αναγνωρίζουν την αρχή ότι «οι γυναίκες θα πρέπει να αντιμετωπίζονται ανάλογα με το φύλο τους» (Άρθρο 12, Σύμβαση της Γενεύης I και II, Άρθρο 14, Σύμβαση της Γενεύης III). Αυτό σημαίνει ότι η πρόσθετη προστασία παρέχεται για την αντιμετώπιση των ειδικών αναγκών των γυναικών που απορρέουν από τις διαφορές των φύλων, την τιμή και τη σεμνότητα, την εγκυμοσύνη και τον τοκετό. Για παράδειγμα, γυναίκες αιχμάλωτες πολέμου ή εκτοπισμένες κρατούνται χωριστά από τους άντρες, υπό την άμεση εποπτεία άλλων γυναικών. Οι γυναίκες προστατεύονται “από τον βιασμό, τον εξαναγκασμό σε πορνεία ή οποιαδήποτε μορφή άσεμνης επίθεσης” (Σύμβαση της Γενεύης IV, Άρθρο 27, και το Άρθρο 75 και 76, Πρωτόκολλο Ι). Όσο αφορά στις αποστολές βοήθειας, δίνεται προτεραιότητα σε “μέλλουσες μητέρες, σε περιπτώσεις μητρότητας και θηλασμού” (Άρθρο 70, Πρωτόκολλο I). Για περισσότερα στοιχεία σχετικά με θέματα γυναικών σε ένοπλες συγκρούσεις, καθώς και την ανθεκτικότητα που πολλές έχουν επιδείξει, δείτε την πρόσφατη μελέτη με θέμα “Women facing war” στο www.womenandwar.org.

Πώς το ΔΑΔ προστατεύει τα παιδιά;

Το ΔΑΔ απαγορεύει τις επιθέσεις εναντίον αμάχων και αναγνωρίζει ειδική προστασία για τα παιδιά. Όλοι πρέπει να προστατεύονται από τηn δολοφονία, τα βασανιστήρια, τις λεηλασίες, τα αντίποινα, την αδιάκριτη καταστροφή της ιδιοκτησίας και την ομηρία. Η τιμή τους, τα οικογενειακά δικαιώματα, οι θρησκευτικές τους πεποιθήσεις και πρακτικές πρέπει να γίνονται σεβαστές. Οι δυνάμεις κατοχής πρέπει να διασφαλίζουν και να επιτρέπουν την ασφαλή διέλευση τροφίμων και ιατρικών προμηθειών και την εγκατάσταση νοσοκομείου και ασφαλών ζωνών για τους τραυματίες, αρρώστους, ηλικιωμένους, παιδιά, εγκύους και μητέρες με μικρά παιδιά. Ειδικές διατάξεις ικανοποιούν τις ανάγκες ασυνόδευτων παιδιών, τις ψυχοκοινωνικές ανάγκες, και την επικοινωνία της οικογένειας.

Πρέπει να υπάρχει πρόβλεψη για τα παιδιά κάτω των 15 που είναι ορφανά ή χωρίστηκαν από τις οικογένειές τους ώστε να μπορούν να ασκούν τη θρησκεία τους και να έχουν πρόσβαση στην εκπαίδευση.

Αν άμαχοι σκοτώνονται κατά την διάρκεια του πολέμου είναι παραβίαση του διεθνούς ανθρωπιστικού δικαίου;

Η προστασία αμάχων είναι πρωταρχικής σημασίας για το ΔΑΔ. Σύμφωνα με τη Σύμβαση της Γενεύνης IV, οι άμαχοι πρέπει να προστατεύονται από φόνο και να ζουν φυσιολογική ζωή, αν είναι δυνατό. Το πρόσθετο Πρωτόκολλο Ι του 1977, παρέχει περαιτέρω λεπτομέρειες για επιπλέον προστασία των αμάχων σε διεθνείς ένοπλες συρράξεις. Αν και οι Ηνωμένες Πολιτείες υπέγραψαν το Πρωτόκολλο I, δεν το έχουν ακόμη επικυρώσεί. Ακόμα κι έτσι, οι ΗΠΑ έχουν δηλώσει ότι θα συμμορφωθούν με τις διατάξεις αυτές, οι οποίες θεωρούνται από πολλούς ως μια κωδικοποίηση του ευρέως αποδεκτού εθιμικού δικαίου, που αναπτύχθηκε εδώ και εκατοντάδες χρόνια.

Ο βασικός κανόνας για την αρχή της διάκρισης καθορίζεται στο Άρθρο 48 του Πρωτοκόλλου Ι, η οποία αναφέρει: “Προκειμένου να διασφαλιστεί ο σεβασμός και η προστασία του άμαχου πληθυσμού και των μη στρατιωτικών στόχων, τα εμπόλεμα μέρη πρέπει σε κάθε περίπτωση να διακρίνουν μεταξύ άμαχου πληθυσμού και πολεμιστών και μεταξύ πολιτικών και στρατιωτικών στόχων και ως εκ τούτου πρέπει να κατευθύνουν τις δραστηριότητές τους μόνο κατά στρατιωτικών στόχων.” Εκτός από την απαγόρευση για άμεσες επιθέσεις, το ΔΑΔ απαγορεύει επίσης αδιάκριτες επιθέσεις κατά αμάχων. Αυτές μπορεί να συμβούν, για παράδειγμα, όταν μια επίθεση σε ένα στρατιωτικό στόχο δε λαμβάνει υπόψη αρνητικές συνέπειες για τους αμάχους (Άρθρο 41 του Πρωτοκόλλου Ι).

Ωστόσο, δεν είναι όλοι οι θάνατοι αμάχων παράνομοι κατά την διάρκεια του πολέμου. Το ΔΑΔ δεν θέτει εκτός νόμου την ένοπλη σύγκρουση, αλλά, αντίθετα, προσπαθεί να ισορροπήσει το νόμιμο δικαίωμα ενός έθνους να επιτεθεί σε στρατιωτικούς στόχους κατά την διάρκεια του πολέμου και το δικαίωμα των πολιτών για προστασία από τις συνέπειες των εχθροπραξιών. Με άλλα λόγια, δεδομένης της φύσης του πολέμου, το ΔΑΔ προβλέπει σε κάποιο βαθμό τις «παράπλευρες απώλειες», οι οποίες μερικές φορές, δυστυχώς, μπορεί να περιλαμβάνουν απώλειες αμάχων.