Εισαγωγή

Τι προσφέρει αυτό το εγχειρίδιο; Σύντομη επισκόπηση

Το βιβλίο αυτό περιέχει εννέα διδακτικές ενότητες για την Εκπαίδευση για την Δημοκρατική Ιδιότητα του Πολίτη και τα Ανθρώπινα Δικαιώματα (εφεξής EDC/HRE). Όπως δηλώνει ο τίτλος του, «Συμμετέχουμε στην δημοκρατία», αλλά και όπως δείχνει η εικόνα στο εξώφυλλό του, οι ενότητες απευθύνονται σε μαθητές και μαθήτριες και σχετίζονται με τον ρόλο τους ως νέοι πολίτες. Κάθε ενότητα πραγματεύεται μια συγκεκριμένη προσέγγιση που στοχεύει στο να ενισχύσει και να ενθαρρύνει τους νέους να συμμετέχουν ενεργά στις κοινωνίες τους.

Κάθε ενότητα μπορεί να χρησιμοποιηθεί μόνη της ή σε συνδυασμό με άλλες ενότητες, με πολλούς και διαφορετικούς τρόπους. Ολόκληρο το βιβλίο συνθέτει ένα ολοκληρωμένο πρόγραμμα σπουδών για ικανότητες που οδηγούν στην ενεργό συμμετοχή στην δημοκρατία.

Οι ενότητες, που αποτελούνται από τέσσερα μαθήματα η κάθε μία, απευθύνονται σε μαθητές του λυκείου. Κάθε ενότητα εστιάζει σε μια έννοια-κλειδί που σχετίζεται με την EDC/HRE και συγκεκριμένα: ταυτότητα – υπευθυνότητα – ετερότητα και πλουραλισμό – σύγκρουση – κανόνες και νόμους – διακυβέρνηση και πολιτική – ισότητα – ελευθερία -μέσα επικοινωνίας. Οι εννέα αυτές έννοιες-κλειδιά συνδέουν αυτό το εγχειρίδιο με τα αντίστοιχα για το δημοτικό και το γυμνάσιο (Βιβλία ΙΙ και ΙΙΙ).¹ Τα τρία αυτά βιβλία μαζί παρέχουν ένα ολοκληρωμένο σπειροειδές πρόγραμμα σπουδών στην EDC/HRE.

Κάθε ενότητα εστιάζει σε μια βασική έννοια και αποτελείται από τέσσερα μαθήματα. Σε κάθε ένα από αυτά περιγράφεται με κάθε λεπτομέρεια, όσο είναι κάθε φορά δυνατόν, μια ακολουθία προτεινόμενων διδακτικών βημάτων. Οι οδηγίες εφαρμογής για τους μαθητές δίνονται σε αντίστοιχο βιβλίο που απευθύνεται σ’ αυτούς.

Κατά συνέπεια, αυτό το βιβλίο απευθύνεται σε διδάσκοντες και όχι διδασκόμενους. Ελπίζουμε πως όσοι ακόμη εκπαιδεύονται για το διδακτικό έργο, αλλά και όσοι είναι νέοι στο εκπαιδευτικό επάγγελμα, θα βρουν χρήσιμα στοιχεία στα λεπτομερή σχέδια μαθήματος, αλλά και οι έμπειροι εκπαιδευτικοί θα ανακαλύψουν ιδέες και εκπαιδευτικό υλικό έτοιμο για εφαρμογή στις τάξεις τους. Όμως, και οι εκπαιδευτές εκπαιδευτικών θα μπορούσαν να χρησιμοποιήσουν αυτό το βιβλίο ως εγχειρίδιο για την εκπαίδευση των εκπαιδευτικών στην EDC/HRE.

Το παρόν βιβλίο απευθύνεται, επίσης, σε όσους σχεδιάζουν προγράμματα σπουδών, σχολικά βιβλία και σε όσους ασχολούνται με μεταφράσεις στα κράτη μέλη του Συμβουλίου της Ευρώπης. Μπορεί να μεταφραστεί και να προσαρμοστεί κατάλληλα, ώστε να αντιστοιχεί στις ιδιαίτερες απαιτήσεις των εκπαιδευτικών τους συστημάτων.

Το Συμβούλιο της Ευρώπης παρουσιάζει εδώ την αναθεωρημένη έκδοση του εγχειριδίου. Η πρώτη έκδοση αναπτύχθηκε στη Βοσνία – Ερζεγοβίνη, με σκοπό να βοηθήσει το μάθημα «Δημοκρατία και Ανθρώπινα Δικαιώματα», που εισήχθη για πρώτη φορά στα σχολεία το 2002. Το Συμβούλιο της Ευρώπης είχε εμπλακεί στην εκπαίδευση εκπαιδευτών και εκπαιδευτικών στην EDC/HRE από το 1996, προσφέροντας ενδοϋπηρεσιακή εκπαίδευση και αναπτύσσοντας εκπαιδευτικά εργαλεία. Ο Rolf Gollob και ο Peter Krapf, που επιμελήθηκαν το βιβλίο αυτό, ανήκαν στην διεθνή ομάδα εκπαιδευτών που έλαβαν μέρος στο ως άνω πρόγραμμα.

2. Τι είναι η EDC/HRE; – Οι τρεις διαστάσεις της

Οι στόχοι και οι αρχές της εκπαίδευσης για την EDC/HRE συνδέονται και με τις τρεις διαστάσεις της διδασκαλίας και της μάθησης. Οι μαθητές των τριών τάξεων του λυκείου, ως νέοι πολίτες θα πρέπει:

• να γνωρίζουν ποια είναι τα ανθρώπινα δικαιώματα που τους αφορούν και να έχουν κατανοήσει τις συνθήκες από τις οποίες εξαρτώνται (μαθαίνοντας περί της δημοκρατίας και των ανθρωπίνων δικαιωμάτων)
• να έχουν ζήσει το σχολείο ως μικρογραφία της κοινωνίας που σέβεται την ελευθερία και την ισότητα των μαθητών του και να έχουν ασκηθεί στο να ασκούν τα ανθρώπινα δικαιώματά τους(μαθαίνοντας μέσω της δημοκρατίας και των ανθρώπινων δικαιωμάτων)
• Και άρα, να έχουν τις ικανότητες και την αυτοπεποίθηση να ασκήσουν τα ανθρώπινα δικαιώματά τους, με ωριμότητα και αίσθηση της υπευθυνότητας προς τους άλλους και την κοινωνία τους (μαθαίνοντας για τη δημοκρατία και τα ανθρώπινα δικαιώματα).

Όπως αναφέρθηκε παραπάνω, η διαπραγμάτευση των θεμάτων είναι σπειροειδής. Για παράδειγμα, ενώ το δικαίωμα στην ελευθερία γνώμης και έκφρασης παρουσιάζεται στον τρίτο τόμο (σελ. 5), το ίδιο θέμα επανέρχεται και αυτό το βιβλίο, προχωρώντας, όμως, μερικά βήματα παραπέρα.

2.1  Η γνωστική διάσταση της EDC/HRE: μαθαίνουμε περί της δημοκρατίας και των ανθρωπίνων δικαιωμάτων

Στη δευτεροβάθμια εκπαίδευση, οι μαθητές θα πρέπει απαραίτητα να μελετήσουν βασικά κείμενα, όπως την Οικουμενική Διακήρυξη των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου (ΟΔΔΑ) και τη Σύμβαση για την Προστασία των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου και των Θεμελιωδών Ελευθεριών  (Ευρωπαϊκή Σύμβαση για τα Δικαιώματα του Ανθρώπου, EΣΔΑ) (βλ. φυλλάδιο για τους μαθητές 2.5 και 2.6). Θα πρέπει να γνωρίζουν πως κάθε πρόσωπο απολαμβάνει το δικαίωμα της ελεύθερης σκέψης και έκφρασης, την ελεύθερη πρόσβαση στην πληροφόρηση χωρίς λογοκρισία από τα μέσα επικοινωνίας (ΕΣΔΑ , Άρθρο 10). Οι μαθητές θα πρέπει να κατανοήσουν πόσο απαραίτητο, στην πραγματικότητα αδιαπραγμάτευτο, είναι αυτό το άρθρο ώστε να γίνει η δημοκρατία πραγματικότητα.

Οι μαθητές θα πρέπει επίσης να κατανοήσουν το Άρθρο 14 της ΕΣΔΑ. Το άρθρο αυτό, εμπλουτίζει την ελευθερία σκέψης, έκφρασης και πληροφόρησης με την δομική αρχή της ισότητας και της αποφυγής διακρίσεων: άνδρες και γυναίκες, πλούσιοι και φτωχοί, νέοι και μεγάλοι, γηγενείς και μετανάστες, όλοι απολαμβάνουμε ισότιμα αυτά τα δικαιώματα.

Τέλος, οι μαθητές θα πρέπει να κατανοήσουν τους λόγους για τους οποίους οι ελευθερίες χρειάζονται ένα πλαίσιο νόμων, και το γεγονός πως και οι ίδιοι έχουν ευθύνες (ΟΔΔΑ Άρθρο 29). Η ελευθερία έκφρασης επιτρέπει στους πολίτες να προωθήσουν τα συμφέροντά τους σε μια πλουραλιστική κοινωνία, αλλά, σ’ ένα τέτοιο ανταγωνιστικό περιβάλλον θα υπάρχουν νικητές και ηττημένοι. Είναι απαραίτητο, λοιπόν, να υπάρχει ένα σύνταγμα, νόμοι και κανόνες, που να εξασφαλίζουν ένα πλαίσιο που να θέτει όρια στις ελευθερίες των δυνατών και να προστατεύει τους αδύναμους, χωρίς να εξομοιώνει τις διαφορές. Οι κανόνες δεν έχουν την δυνατότητα να αντιμετωπίζουν κάθε πρόβλημα, οπότε, τα μέλη μιας κοινωνίας θα πρέπει να αναπτύξουν μια στάση συνυπευθυνότητας, ο ένας για τον άλλον.

Ας δούμε, για παράδειγμα, τρία σχετικά άρθρα από τα βασικά κείμενα για τα ανθρώπινα δικαιώματα:

Εν συντομία, αυτά τα τρία άρθρα περιγράφουν την ένταση που υπάρχει ανάμεσα στις ατομικές ελευθερίες και την οριοθέτηση της ελευθερίας από μια δημόσια αρχή, που περιορίζει, αλλά και προστατεύει αυτές τις ελευθερίες.
Οι μαθητές που έχουν την ικανότητα να το εξηγήσουν αυτό, έχουν μάθει πολλά περί της δημοκρατίας και των ανθρώπινων δικαιωμάτων. Ο αναγνώστης θα διαπιστώσει πως αυτό το βασικό ζήτημα διατρέχει όλες τις ενότητες του παρόντος βιβλίου. Αυτή είναι η γνωστική διάσταση της EDC/HRE.

2.2   Η συμμετοχική διάσταση της EDC/HRE: μαθαίνουμε για τη δημοκρατία και τα ανθρώπινα δικαιώματα

Ο τίτλος αυτού του εγχειριδίου, «Συμμετέχουμε στη δημοκρατία», μας υπενθυμίζει πως οι μαθητές θα πρέπει να μάθουν πώς να ασκούν τα δικαιώματά τους, για παράδειγμα, το δικαίωμα στην ελευθερία, το δικαίωμα για ελεύθερη πρόσβαση στην πληροφόρηση και στην ελευθερία της σκέψης, της γνώμης και της έκφρασης. Θα πρέπει εξίσου να ασκηθούν στην πράξη στο να αλληλεπιδρούν με άλλους – για παράδειγμα, υπερασπίζοντας τα συμφέροντά τους μετά από διαπραγμάτευση, ώστε να βρουν κοινή λύση, ή καταλήγοντας σε συμφωνία για τον ορισμό της έννοιας του «κοινού καλού» (ΟΔΔΑ, Άρθρο 29). Θα πρέπει να είναι ικανοί να δράσουν σε ένα πλαίσιο κανόνων και να δεχθούν τα όρια που πιθανώς να τους επιβάλουν αυτοί οι κανόνες. Θα πρέπει να έχουν μάθει πώς να αναπτύσσουν υπεύθυνη στάση για το καλό των άλλων και της κοινωνίας στο σύνολό της.

Με λίγα λόγια, θα πρέπει όχι μόνο να έχουν κατανοήσει τις επιπτώσεις, αλλά και τη σύνδεση ανάμεσα στα τρία άρθρα των ανθρώπινων δικαιωμάτων που αναφέρθηκαν παραπάνω, αλλά παράλληλα να έχουν μάθει να εκτιμούν τις βασικές τους αξίες, και να δρουν ανάλογα. Με αυτό τον τρόπο, θα πρέπει να είναι ικανοί να εξισορροπούν τα δικά τους συμφέροντα με τα συμφέροντα των άλλων και του συνόλου της κοινωνίας τους.

Οι μαθητές που έχουν ασκηθεί σ’ αυτό τον τρόπο έχουν μάθει πώς να συμμετέχουν στη δημοκρατία. Αυτή είναι η εμπειρική διάσταση της EDC/HRE – μαθαίνοντας για τη δημοκρατία και τα ανθρώπινα δικαιώματα.

Οι νέοι πολίτες που επιθυμούν να συμμετέχουν στη δημοκρατία έχουν ανάγκη από ένα σύστημα πολυπαραγοντικών ικανοτήτων, όπως εμφανίζονται στον πίνακα που έπεται.

Οι ικανότητες αυτές θα πρέπει να είναι αξιακές. Για παράδειγμα, στα χέρια ρατσιστών, θα μπορούσαν να αποτελέσουν απειλή για τη δημοκρατική κοινωνία.

Το ανά χείρας εγχειρίδιο εστιάζει στην ανάπτυξη τέτοιων ικανοτήτων. Στην εισαγωγή κάθε ενότητας υπάρχει ένας πίνακας που δίνει τη δυνατότητα στους χρήστες να συνδυάσουν ενότητες, ώστε να σχεδιάσουν προγράμματα άσκησης σε ικανότητες, που να εξαρτώνται, για παράδειγμα, από τις μαθησιακές ανάγκες των μαθητών τους, ή από συγκεκριμένες απαιτήσεις του σχολικού αναλυτικού προγράμματος. Παρατίθεται εδώ ο πίνακας ικανοτήτων της 2ης ενότητας (βασική έννοια: υπευθυνότητα).

2.3 Η πολιτισμική διάσταση της EDC/HRE: μαθαίνουμε μέσω της δημοκρατίας και των ανθρώπινων δικαιωμάτων

Το να συμμετέχει κάποιος στη δημοκρατία είναι απαιτητική δουλειά – οι σχετικές ικανότητες μπορεί και πρέπει να μαθαίνονται και να αναπτύσσονται στο σχολείο. Οπότε, η εκπαίδευση στην EDC/HRE έχει πολιτισμική διάσταση. Η γενικότερη “κουλτούρα” της διδασκαλίας και της μάθησης θα πρέπει να αντανακλά το μήνυμα EDC/HRE. Ένας τρόπος για να αποκτήσει κάποιος γνώσεις είναι μέσω συγκροτημένης καθοδήγησης (παρακολουθώντας μια διάλεξη, διαβάζοντας). Όμως, οι ικανότητες αναπτύσσονται μέσω εκπαιδευτικών μεθόδων (επίδειξη, πρακτική εφαρμογή και καθοδήγηση). Αντίθετα, η αυτοεκτίμηση και οι αξίες του αλληλοσεβασμού αποκτώνται μέσω μιας διαδικασίας κοινωνικοποίησης στο σχολείο. Η ανάπτυξη των στάσεων και των αξιών ενός νέου επηρεάζεται από την εμπειρία που αποκτά στην τάξη και τα πρότυπα που καθορίζονται από τους γονείς, τους εκπαιδευτικούς και τους συνομηλίκους. Ενώ η διδασκαλία περί της δημοκρατίας και των ανθρώπινων δικαιωμάτων γίνεται μέσω ειδικών μαθημάτων (π.χ. της κοινωνιολογίας, της ιστορίας, της αγωγής του πολίτη), η διδασκαλία μέσω της δημοκρατίας και των ανθρώπινων δικαιωμάτων αποτελεί  πρόκληση για το σύνολο του σχολείου, δηλαδή τα ανθρώπινα δικαιώματα και η δημοκρατία γίνονται παιδαγωγικός οδηγός, κατευθυντήρια γραμμή ολόκληρης της σχολικής κοινότητας.

Στο παρόν εγχειρίδιο υιοθετούμε την προσέγγιση της μάθησης μέσω δραστηριοτήτων: κάθε ενότητα περιέχει μια βασική δραστηριότητα που προσφέρει στους μαθητές την ευκαιρία να αναπτύξουν συγκεκριμένες ικανότητες. Αναπτύσσουμε τις ικανότητές μας ανάλογα με τις ανάγκες μας, και γι’ αυτό αυτές οι δραστηριότητες αφορούν ζητήματα για τα οποία δεν υπάρχει μία ή από την αρχή ξεκάθαρη λύση, όπως ακριβώς συμβαίνει και στη ζωή μας. Στην EDC/HRE, η μέθοδος φέρει, και υλοποιεί, ένα σημαντικό μέρος του μηνύματος.

3. Το εννοιολογικό πλαίσιο του εγχειριδίου – οι προκλήσεις, ο κονστρουκτιβισμός, οι ικανότητες

Οι νεαροί συμμετοχικοί πολίτες σε μια δημοκρατία έχουν, ως ελεύθερα άτομα, ίσα δικαιώματα, αλλά άνισες ευκαιρίες.

Ως μέλη δυναμικών πλουραλιστικών κοινωνιών που είναι αλληλοεξαρτώμενες σε παγκόσμιο επίπεδο αντιμετωπίζουν ολοένα και πιο σύνθετες προκλήσεις (π.χ. κλιματική αλλαγή, εξάντληση των φυσικών πόρων, αποτυχημένα κράτη), για τις οποίες το σχολείο δεν μπορεί να δώσει συγκεκριμένες λύσεις. Όμως, μπορεί να προσφέρει εκπαίδευση σε ικανότητες, που εξοπλίζουν τη νέα γενιά με εργαλεία με τα οποία να προσπαθήσει να βρει λύσεις.

Οι προκλήσεις αυτές προσεγγίζονται με δοκιμή και απόρριψη, με διαπραγμάτευση ώστε να συμβιβαστούν τα διαφορετικά συμφέροντα. Το αποτέλεσμα μιας τέτοιας διαδικασίας λήψης αποφάσεων είναι μέρος της απόπειρας να επιτευχθεί ο στόχος του κοινού καλού. Η κατάληξη είναι πάντοτε ατελής και πρόσφορη για κριτική συζήτηση και βελτίωση. Κατά συνέπεια, η πλουραλιστική δημοκρατία ενέχει μια κονστρουκτιβιστική (εποικοδομηστική) προσέγγιση στη χάραξη πολιτικής. Γι’ αυτό, η δημοκρατία είναι μια επισφαλής κατάσταση που κυριολεκτικά εξαρτάται από τις ικανότητες και την υπευθυνότητα κάθε γενιάς. Και σ’ αυτή την ατέρμονη διαδικασία, ο κονστρουκτιβισμός αποτελεί την βασική αρχή πίσω από κάθε ανάπτυξη ικανοτήτων.

Αυτά τα τρία στοιχεία, διατρέχουν ως βασικές έννοιες κάθε ενότητα και κάθε βήμα μάθησης αυτού του βιβλίου:

• Οι προκλήσεις στις δυναμικές, πλουραλιστικές και δημοκρατικές κοινωνίες,
• Οι ικανότητες συμμετοχής στην δημοκρατία,
• Ο κονστρουκτιβισμός (εποικοδομητισμός), ως παράδειγμα δημοκρατικής χάραξης πολιτικής και ανάπτυξης δεξιοτήτων.

Σε κάθε ενότητα, μια έννοια-κλειδί της εκπαίδευσης στην EDC/HRE συνδέεται με συγκεκριμένες προκλήσεις που δημιουργούν την ευκαιρία να αναπτύξουν τα παιδιά ικανότητες με εποικοδομηστικό τρόπο. Οπότε, οι εννέα ενότητες δεν μεταφέρουν, απλά, εννέα μεμονωμένες διδακτικές μονάδες γνωστικής μάθησης. Αντιθέτως, δημιουργούν ένα πλέγμα ικανοτήτων, αξιών και προοπτικής, που συνδέονται μεταξύ τους με πολλούς τρόπους. Ο πίνακας που ακολουθεί, περιγράφει το εννοιολογικό πλαίσιο του βιβλίου.

4. Η “Ευρωπαϊκή προσέγγιση” της EDC/HRE

Το Συμβούλιο της Ευρώπης αναπτύσσει και εφαρμόζει την EDC/HRE στα κράτη μέλη της για πάνω από μια δεκαετία. Η παρούσα εξάτομη σειρά για εκπαιδευτικούς αποτελεί καρπό πολλών συζητήσεων ανάμεσα σε συντονιστές, ειδικούς, εκπαιδευτικούς και εκπαιδευτές εκπαιδευτικών της EDC/HRE από πολλά κράτη μέλη και στηρίχθηκε στην ενθάρρυνσή τους.
Η EDC/HRE αποτελεί την «Ευρωπαϊκή προσέγγιση» στην διδασκαλία της δημοκρατικής ιδιότητας του πολίτη και των ανθρωπίνων δικαιωμάτων. Οι διαστάσεις της διδασκαλίας «περί» και «για» την δημοκρατία και τα ανθρώπινα δικαιώματα είναι πιθανόν να έχουν διαφορές στα ιδιαίτερα πλαίσια με τα οποία λειτουργούν τα σχολεία και τα εκπαιδευτικά μας συστήματα, οι παραδόσεις διδασκαλίας και μάθησης. Αποδεχόμαστε όλοι, όμως ως κοινή βάση, πως η EDC/HRE είναι η παιδαγωγική κατευθυντήρια γραμμή για το σχολείο ως σύνολο. Συμφωνούμε πως στην EDC/HRE είναι η μέθοδος που φέρει το μήνυμα της διδασκαλίας μέσω της δημοκρατίας και των ανθρώπινων δικαιωμάτων.
Σ’ αυτή την έκδοση της EDC/HRE, οι επιμελητές και οι συγγραφείς αποπειρώνται να καρπωθούν τα οφέλη που απορρέουν από την διαδικασία της EDC/HRE στο Συμβούλιο της Ευρώπης. Οι πηγές υποστήριξης που έλαβα και χρησιμοποιώ αντανακλούν την “Ευρωπαϊκή προσέγγιση.” Πιο συγκεκριμένα:
Οι κυρίες Manuela Droll και Karmen O’Shea ήταν επίσης μέλη της συγγραφικής ομάδας που εκπόνησε την προηγούμενη έκδοση αυτού του εγχειριδίου, που χρησιμοποιήθηκε στην εκπαίδευση στην δημοκρατική ιδιότητα του πολίτη στη Βοσνία και Ερζεγοβίνη. Ο Emir Adzovic, συντονιστής του προγράμματος EDC/HRE του Συμβουλίου της Ευρώπης στη Βοσνία και Ερζεγοβίνη, παρείχε το οργανωτικό πλαίσιο του προγράμματός μας. Αναπτύξαμε το πλαίσιο των βασικών εννοιών με τους κυρίους Don Rowe, Ted Huddleston και Wim Taelman. Ο Don διάβασε κάποια από τα πρώτα μας κείμενα και ο Ted ήταν ένας από τους πιο κριτικούς και εποικοδομητικούς εταίρους μας στη συζήτηση.
Οι κυρίες Olöf Olafsdottir και Sarah Keating-Chetwynd, ήσαν συνεργάτιδες και συντονίστριες του προγράμματος στο Συμβούλιο της Ευρώπης. Παρακολούθησαν όλη την διαδικασία του με υπομονή και αποφασιστικότητα.
Ο Peti Wiskemann εμπλούτισε το εγχειρίδιο με το σχέδιο που κοσμεί το εξώφυλλο, το οποίο παράλληλα τροφοδοτεί ευρηματικά σχόλια στις 9 βασικές ενότητες και λειτουργεί ως γρίφος για τις βασικές έννοιες που συνδέονται με αυτές. Η Wiltrud Weidinger και ο Rolf Gollob με στήριξαν ως επιπλέον συντονιστές και συνοδοιπόροι σε αναρίθμητες συζητήσεις.
Η συνεργασία μου με τον Christian Fallegger ξεχωρίζει για πολλούς λόγους. Κάναμε πολλές συζητήσεις στα πρώτα στάδια της συγγραφής, συνεισέφερε πολύτιμες ιδέες και προτάσεις και στο τέλος, διάβασε το τελικό κείμενο αυτού του εγχειριδίου. Στο σύνολο αυτής της διαδρομής με συνόδευσε, ανατροφοδοτώντας με κριτικά και εποικοδομητικά.
Δεν θα είχα καταφέρει να συγγράψω αυτό το βιβλίο χωρίς την υποστήριξη και την έμπνευση όλων των παραπάνω συναδέλφων, συνεργατών και φίλων. Τους είμαι βαθειά ευγνώμων. Έχω, όμως, την ευθύνη για όποιο σφάλμα ή λάθος θα βρει ο αναγνώστης του.

Peter Krapf
Ζυρίχη και Ουλμ
Δεκέμβριος 2009
Υλικό για εκπαιδευτικούς
Πρόκειται για συμπληρωματικό υλικό για τον εκπαιδευτικό, που έχει προστεθεί στο τέλος κάθε ενότητας.

Φυλλάδιο για τους μαθητές
Στις περιγραφές των ενοτήτων, γίνεται συχνά αναφορά σε φύλλα εργασίας για τον μαθητή. Αυτά τα φύλλα περιέχονται σε ένα ξεχωριστό εγχειρίδιο για τους μαθητές, που έχει ενσωματωθεί σ’ αυτό το βιβλίο, αλλά μπορεί να τυπωθεί ως σύνολο ή τμηματικά και να διανεμηθεί στους μαθητές.
.

1. EDC/HRE Βιβλίο II: Μεγαλώνουμε δημοκρατικά –Σχέδια μαθήματος σχετικά με τη δημοκρατική ιδιότητα του πολίτη και τα ανθρώπινα δικαιώματα για το δημοτικό; EDC/HRE Βιβλίο III: Ζούμε δημοκρατικά – Σχέδια μαθήματος σχετικά με τη δημοκρατική ιδιότητα του πολίτη και τα ανθρώπινα δικαιώματα για το γυμνάσιο.