Διαδραστική κονστρουκτιβιστική μάθηση στην EDC/HRE

1. Βασικές ερωτήσεις για τη διδακτική της EDC/HRE

Στην EDC/HRE, όπως και γενικότερα στη διδασκαλία του, ο/η εκπαιδευτικός είναι απαραίτητο να στοχάζεται πάνω στους στόχους, να ξεκαθαρίζει τους λόγους των επιλογών που αναπόφευκτα θα κάνει και τις προτεραιότητες που θέτει.

1. Τι πρέπει να μάθουν οι μαθητές στην EDC/HRE;

Οι μαθητές θα πρέπει να μάθουν το πώς να συμμετέχουν ως πολίτες στην δημοκρατική τους κοινότητα. Χρειάζεται να αναπτύξουν:

• ικανότητες πολιτικής ανάλυσης και κριτικής ικανότητας, όταν ασχολούνται με προβλήματα και ζητήματα πολιτικής φύσης
• ικανότητες συμμετοχής στην διαδικασία λήψης πολιτικών αποφάσεων και επιπλέον
• μια ποικιλία μεθοδολογικών δεξιοτήτων.

2. Γιατί και για ποιον λόγο θα πρέπει οι μαθητές να αποκτήσουν αυτές τις ικανότητες;

Η δημοκρατία εξαρτάται από πολίτες που έχουν την θέληση και την ικανότητα να συμμετέχουν στη λήψη αποφάσεων και να συμμετέχουν στα θεσμικά της όργανα. Οι μαθητές έχουν ανάγκη αυτές τις ικανότητες και δεξιότητες, ούτως ώστε να μπορούν να ασκούν τα ανθρώπινα και ατομικά τους δικαιώματα και να εξασκούν τους ρόλους τους ως ενεργοί πολίτες («μαθαίνοντας για» την δημοκρατία και τα ανθρώπινα δικαιώματα)

3. Τα παραπάνω εγείρουν περαιτέρω ερώτημα. Αν οι νέοι πολίτες χρειάζεται να τα μάθουν αυτά δηλαδή η διδασκαλία να έχει αυτά τα αποτελέσματα- τι θα πρέπει να κάνουν όσοι διδάσκουν EDC/HRE ώστε να τα εξασφαλίσουν;

Όσοι διδάσκουν την EDC/HRE είναι απαραίτητο να μεταδώσουν εκείνα τα στοιχεία που θα ενισχύσουν:

• την γνώση και την εννοιολογική μάθηση –δηλαδή «μάθηση για» την δημοκρατία και τα ανθρώπινα δικαιώματα
• άσκηση δεξιοτήτων, αλλά επίσης
• οι εκπαιδευτικοί θα πρέπει να παρέχουν υποδείγματα ρόλων και κατάλληλο μαθησιακό περιβάλλον για εκείνες τις στάσεις και τις αξίες που λειτουργούν ενισχυτικά σε έναν δημοκρατικό πολιτισμό (ανεκτικότητα, αλληλοσεβασμό, αποδοχή των ανθρώπινων δικαιωμάτων) – δηλαδή μάθηση μέσα από (μέσω) την δημοκρατία και τα ανθρώπινα δικαιώματα.

4. Έχει γίνει αναφορά για τα τρία ανωτέρω ζητήματα, στην εισαγωγή. Παραμένει όμως ένα σημαντικό ζήτημα: με ποιο τρόπο μαθαίνουν οι μαθητές στην EDC/HRE;

Ως εκπαιδευτικοί που διδάσκουμε EDC/HRE, θα πρέπει να κατανοούμε την διαδικασία με την οποία μαθαίνουν οι μαθητές μας, αλλά και τους τρόπους που μπορούμε να τους ενισχύσουμε. Σε απάντηση του ζητήματος της διαδικασίας μάθησης των μαθητών μας, έχουμε υιοθετήσει το εννοιολογικό πλαίσιο της «διαδραστικής κονστρουκτιβιστικής μάθησης». Με τον τρόπο αυτό, συνδέουμε τη «μάθηση μέσω» της δημοκρατίας και των ανθρωπίνων δικαιωμάτων στα μαθήματα της EDC/HRE με τις διαδικασίες λήψης πολιτικών αποφάσεων στην δημοκρατία, που είναι από μόνες τους μια συλλογική διαδικασία μάθησης. Αυτός είναι ο λόγος που ο John Dewey συνέλαβε την έννοια του σχολείου ως «μια κοινωνία σε μικρογραφία , ως μια εμβρυική κοινωνία».² Σ’ αυτό το κεφάλαιο θα παρουσιάσουμε το πώς κατανοούμε την διαδραστική κονστρουκτιβιστική μάθηση. Πιστεύουμε πως βοηθά όσους διδάσκουν την EDC/HRE να κατανοήσουν καλύτερα:

• τη διαδικασία μάθησης που προσφέρει στους μαθητές η EDC/HRE
• τον ρόλο τους στην ενίσχυση της μάθησης των μαθητών τους
• πως η δημοκρατική διαδικασία λήψης αποφάσεων είναι διαδικασία συλλογικής μάθησης.

Η διδασκαλία και η μάθηση στην EDC/HRE και στα ζητήματα πολιτικής στην δημοκρατία, είναι δυνατόν αλλά και χρήσιμο να εννοηθούν από κονστρουβιστική σκοπιά, διότι υπάρχουν δομικές αναλογίες ανάμεσα στην εποικοδομηστική μάθηση και στην δημοκρατική λήψη αποφάσεων. Τόσο οι τάξεις της EDC/HRE, όσο και οι δημοκρατικές κοινωνίες, είναι, ή τουλάχιστον θα έπρεπε να είναι, κοινότητες μάθησης που διέπονται από τα ανθρώπινα δικαιώματα. Έτσι, ο διαδραστικός κονστρουκτιβισμός ενισχύει την βασική προσέγγιση της EDC/HRE –δηλαδή τη διδασκαλία μέσω, για και περί της δημοκρατίας και των ανθρώπινων δικαιωμάτων- διότι είναι καλή μέθοδος διδασκαλίας, υπηρετεί τα ανθρώπινα δικαιώματα, ενώ παράλληλα υποστηρίζει τις μαθησιακές ανάγκες των μαθητών και των πολιτών.

Η θεωρία παρουσιάζεται καλύτερα μέσω συγκεκριμένων παραδειγμάτων, και έτσι η επόμενη παράγραφος παρουσιάζει μια εκδοχή διαδραστικής κονστρουκτιβιστικής μάθησης στην εκπαίδευση για τα δικαιώματα του παιδιού.

2. Ένα παράδειγμα διαδραστικής κονστρουκτιβιστικής μάθησης – τα παιδιά φαντάζονται έναν ιδανικό κόσμο.

Το πέμπτο βιβλίο αυτής της σειράς για την EDC/HRE περιλαμβάνει μια ενότητα τεσσάρων μαθημάτων για μαθητές της τρίτης τάξης, με τίτλο «Είμαστε μάγοι!».³ Τα παιδιά ενθαρρύνονται στο να εκφράσουν τις ευχές και τις ιδέες τους για το πώς θα έπρεπε να είναι ο κόσμος, και στη συζήτηση που ακολουθεί διερευνούν τις ηθικές και πολιτικές επιπτώσεις που θα είχαν στον κόσμο του μέλλοντος.

Το πρώτο μάθημα αρχίζει ως εξής:

“Ο/η εκπαιδευτικός σχεδιάζει ή παρουσιάζει μια εικόνα δύο ατόμων στον πίνακα: μια συνηθισμένη γυναίκα ή άνδρα και έναν μάγο ή μάγισσα.

Πείνα
Φτώχεια
Ανία
Γενέθλια
…

Σε ζευγάρια, τα παιδιά θα πρέπει να σχεδιάσουν τις δύο φιγούρες και να προσπαθήσουν να απαντήσουν μαζί στα ακόλουθα ερωτήματα:

• Τι μπορεί να κάνει ένας συνηθισμένος άνθρωπος σε ορισμένες περιπτώσεις, π.χ. αν δεν υπάρχει ψωμί στο σπίτι για φαγητό;
• Τι θα έκανε ο μάγος ή η μάγισσα στην ίδια περίπτωση;Μετά από μερικά λεπτά, ο/η εκπαιδευτικός συγκεντρώνει τα παιδιά σε ημικύκλιο, μπροστά από τον πίνακα, έτσι ώστε το κάθε παιδί να μπορεί να βλέπει καλά τον πίνακα (σε μεγάλες τάξεις, τα παιδιά μπορούν να καθίσουν σε διπλό ημικύκλιο). Ο/η εκπαιδευτικός συγκεντρώνει τις απαντήσεις των παιδιών και τις γράφει σε λίστα στον πίνακα, χωρίς να σχολιάζει ή να τις αξιολογεί. Προτείνουμε, οι ιδέες των παιδιών να καταχωρηθούν σ’ έναν πίνακα σαν κι αυτόν.Βλέπουμε τις λύσεις και αφήνουμε τα παιδιά να σχολιάσουν. Φυσικά, θα δημιουργηθούν ερωτήματα! Ο εκπαιδευτικός θέλει να ξέρει:

• Βλέπετε κάποιες λύσεις ή ιδέες που προτάθηκαν από έναν καλό ή κακό μάγο;
• Πότε ήταν η τελευταία φορά που ευχηθήκατε να είσαστε μάγοι και τι θα θέλατε να αλλάξετε;
• Ποια είναι η μεγαλύτερη ευχή που θα θέλατε να κάνετε τώρα;Ο εκπαιδευτικός ενθαρρύνει τα παιδιά να παρουσιάσουν τις ιδέες τους και τα ενθαρρύνει (…)»

Το παράδειγμα αυτό παρουσιάζει κάποια βασικά στοιχεία του τρόπου με τον οποίο αλληλεπιδρούν τα παιδιά και οι εκπαιδευτικοί, σε κονστρουκτιβιστικό μαθησιακό περιβάλλον:

Βασική αρχή της κονστρουβιστικής μάθησης είναι ότι μετράει η άποψη του παιδιού. Στην περίπτωσή μας:

• Πώς αντιλαμβάνονται τα παιδιά τον κόσμο όπου ζουν;
• Με ποιο τρόπο κρίνουν το τι συμβαίνει γύρω τους;
• Τι θα άλλαζαν αν είχαν την δυνατότητα;
• Τι τα απασχολεί περισσότερο – τι βρίσκεται στην κορυφή της προσωπικής τους ατζέντας;
• Τι απόψεις μοιράζονται στην τάξη – σε τι διαφέρουν οι απόψεις τους;
• Είναι φανερό πως τα παιδιά κρίνουν τα όσα συμβαίνουν στον κόσμο τους και πως η κρίση τους επηρεάζει δυναμικά τον τρόπο με τον οποίο θα ενεργήσουν και θα συμμετάσχουν.⁴

Στην κονστρουκτιβιστική μάθηση, επιτρέπεται οι μαθητές να παίζουν τον ρόλο ειδημόνων. Ο σχεδιασμός της διδασκαλίας εστιάζει στην υπάρχουσα γνώση των μαθητών, παρά στις ελλείψεις της. Στον ρόλο των μάγων, κάθε παιδί έχει την δυνατότητα να συνεισφέρει με μια ιδέα, χωρίς να κρίνεται αν είναι «σωστή ή λανθασμένη». Είναι σημαντικότερο να ανακαλύψουμε τους λόγους για τους οποίους ένα παιδί εκφράζει ένα συγκεκριμένο όραμα, αλλά και ποιες εμπειρίες το οδηγούν σ’ αυτό. Τι απασχολεί το παιδί; Ποιες είναι οι επιθυμίες και οι ανάγκες ενός αγοριού, ενός κοριτσιού; Η κονστρουκτιβιστική μάθηση λαμβάνει υπόψη της την άποψη και την διαδικασία με την οποία μαθαίνει κάθε παιδί προσωπικά.

Η κονστρουβιστική μάθηση είναι στην πραγματικότητα μια άσκηση στα ανθρώπινα δικαιώματα του παιδιού – την ελευθερία σκέψης, γνώμης και έκφρασης, την ισότητα ευκαιριών, τις αρχές της αμοιβαίας αναγνώρισης και της αποφυγής των διακρίσεων και το δικαίωμα στην εκπαίδευση.

Στο περιβάλλον της κονστρουκτιβιστικής μάθησης, καθήκον του/της εκπαιδευτικού είναι να ενθαρρύνει τους μαθητές με πολλούς τρόπους: με σχέδια και ιδέες –με το να παρέχει ένα πλαίσιο που βασίζεται σε δραστηριότητες που απαιτούν δράση και λύσεις προβλημάτων, με το να σέβεται το δικαίωμα των παιδιών στην ελευθερία και την ισότητα, με το να κατευθύνει, να ενθαρρύνει και να καθοδηγεί – με αυτοσχεδιασμούς – με το να μη γνωρίζει τις απαντήσεις που θα δώσουν τα παιδιά, οπότε έχει την θέληση και έχει προετοιμαστεί ώστε να εργαστεί με το υλικό που εκείνα θα δημιουργήσουν. Οι μαθητές θα πρέπει να έχουν την ευκαιρία να μοιραστούν και να συγκρίνουν τις ιδέες τους, και συχνά, όταν το προβλέπει η δραστηριότητα ή το καθήκον που τους έχει ανατεθεί, να φτάσουν σε κοινές παραδοχές ή να λάβουν αποφάσεις. Ο εκπαιδευτικός δρα υποστηρικτικά, ως καταλύτης. Όσο κι αν έχει τις δικές του προσδοκίες, δεν μπορεί να προκαθορίσει τα αποτελέσματα της διαδικασίας μάθησης των μαθητών του.

Η κονστρουκτιβιστική μάθηση ενισχύει περισσότερο την ανάπτυξη δεξιοτήτων παρά την εισαγωγή (τη μεταφορά) ενός συνόλου γεγονότων. Η κονστρουκτιβιστική οπτική θέτει υπό αμφισβήτηση τόσο κάθε γνωσιοκεντρικό αναλυτικό πρόγραμμα, όσο και το κατά πόσο ο καθένας μπορεί να «μαθαίνει», απομνημονεύοντας μεμονωμένα γεγονότα, χωρίς να τα κατανοεί και να τα αποδέχεται.

Η επόμενη παράγραφος διερευνά με μεγαλύτερη λεπτομέρεια αυτό το ζήτημα. Εστιάζει σε κάποιες από τις όψεις της διερευνητικής, κονστρουβιστικής θεωρίας μάθησης και τις συνδέει με την κονστρουβιστική έννοια της δημοκρατικής λήψης αποφάσεων.

3. Κάθε άνθρωπος μαθαίνει διαφορετικά – «Δημιουργούμε τον κόσμο στο μυαλό μας»

Όταν διαβάζουμε μια ιστορία, σε ένα βιβλίο, κατασκευάζουμε στο μυαλό μας κάτι σαν κινηματογραφική ταινία. Προσθέτουμε λεπτομέρειες και σκηνές που αφήνει ο συγγραφέας να εννοηθούν ή τις παραλείπει και, συχνά, ντύνουμε τους χαρακτήρες με πρόσωπα. Κάποια μυθιστορήματα επηρεάζουν την φαντασία μας τόσο πολύ, που απογοητευόμαστε όταν δούμε τη μεταφορά τους στον κινηματογράφο. Η φαντασία μας έχει φτιάξει πολύ καλύτερες εικόνες, μοναδικές, όσο κι αν ο κάθε αναγνώστης θα έχει φτιάξει τις δικές του.

Το παράδειγμα αυτό, δείχνει την δυνατότητά μας να «φτιάξουμε τον κόσμο στο μυαλό μας». Ο κόσμος όπου ζούμε, είναι ο κόσμος όπως τον αντιλαμβανόμαστε – συντίθεται από τις εικόνες, τις εμπειρίες, τις έννοιες και τις απόψεις που έχουμε δημιουργήσει. Ως υποκείμενα μάθησης, καθένας από εμάς θέλει να βγάλει νόημα από αυτό που ακούει ή διαβάζει, θέλει να το κατανοήσει. Ένας ερευνητής που ασχολείται με τον ανθρώπινο εγκέφαλο τον χαρακτήρισε ως «μηχανή αναζήτησης νοήματος». Όσα δε βγάζουν νόημα, με κάποιον τρόπο πρέπει να ξεκαθαριστούν. Αν λείπουν πληροφορίες, πρέπει είτε να τις βρούμε, είτε να γεμίσουμε το κενό με υποθέσεις. Τα στερεότυπα προσφέρουν απλουστεύσεις σε σύνθετα ζητήματα.⁵

Όσοι αποκτούν εμπειρία, οι εκπαιδευτικοί ανακαλύπτουν πως όταν διδάσκουν, κάθε μαθητής λαμβάνει και αποθηκεύει ένα ελαφρά διαφορετικό μήνυμα. Κάποιοι μαθητές θα θυμούνται κάποια πληροφορία όταν μεγαλώσουν, γιατί τους προκάλεσε μεγάλη εντύπωση, άλλοι θα την έχουν ξεχάσει το επόμενο πρωί, γιατί δεν είχε σημασία γι’ αυτούς. Από την κονστρουβιστική άποψη, το τι συμβαίνει στο μυαλό των μαθητών έχει μεγάλη σημασία.

Ο κονστρουκτιβισμός αντιλαμβάνεται τη μάθηση ως εξαιρετικά εξατομικευμένη διαδικασία:

• Οι μαθητές κατασκευάζουν ή δημιουργούν νοηματικές δομές. Η νέα πληροφορία συνδέεται με την υπάρχουσα μάθηση ή κατανόηση.
• Οι μαθητές προσέρχονται στο μάθημα της EDC/HRE έχοντας την ατομική τους βιογραφία και τις εμπειρίες τους.
• Το φύλο, η τάξη, η ηλικία, η εθνοτική καταγωγή και οι θρησκευτικές παραδοχές δίνουν σε κάθε μαθητή μια μοναδική προοπτική.
• Κατέχουμε διαφορετικές μορφές νοημοσύνης, που προχωρούν πολύ πέρα από τις συμβατικές παραδοχές του αν είμαστε καλοί στα μαθηματικά ή στις γλώσσες.⁶
• Δεν υπάρχει απόλυτο μέτρο για τη σημασία που έχουν τα προσωπικά και πολιτικά ζητήματα στον κάθε άνθρωπο. Κάτι γίνεται πρόβλημα επειδή κάποιος το αισθάνεται έτσι, και το μυαλό του μαθητή επιλέγει την πληροφορία που θα συγκρατήσει ή θα ξεχάσει.

4. Κονστρουκτιβιστική μάθηση και κοινωνική αλληλεπίδραση

Μέχρι στιγμής έχουμε εξετάσει τη σκοπιά του μεμονωμένου μαθητή. Οι μαθητές αναζητούν το νόημα, όμως οι μαθητές κάνουν και λάθη. Πώς μπορούν να διορθωθούν; Από την κονστρουκτιβιστική σκοπιά, ο ίδιος ο μαθητής θα πρέπει να αποδομήσει το λάθος και να οικοδομήσει από την αρχή. Πώς όμως μπορεί να αντιληφθεί ο μαθητής τις αδυναμίες και τα λάθη του; Υπάρχουν δύο τρόποι.

Κατά πρώτον, ανακαλύπτουμε τα λάθη μας από μόνοι μας. Βρίσκουμε πως η λύση ενός προβλήματος δε λειτουργεί, ή ότι η πορεία ενός επιχειρήματος δεν έχει νόημα.

Κατά δεύτερον, εξαρτόμαστε από τους άλλους, για να μας πουν κάτι, ή συχνά να μας βοηθήσουν.

Η κονστρουκτιβιστική μάθηση, λοιπόν, δεν είναι μόνο μια ιδιαίτερα εξατομικευμένη διαδικασία. Έχει μια δεύτερη, εξίσου σημαντική, διάσταση συνεργατικής μάθησης. Οι μαθητές θα πρέπει να μοιράζονται τις ιδέες τους αλληλεπιδρώντας και επικοινωνώντας με τους άλλους και με τους εκπαιδευτικούς τους. Γι’ αυτό τον λόγο, την έχουμε ονομάσει διαδραστική κονστρουκτιβιστική μάθηση.

Το διάγραμμα που έπεται παρουσιάζει το ατομικό και το κοινωνικό επίπεδο της κονστρουκτιβιστικής μάθησης. Αυτή είναι η κοινωνική της διάσταση.

Παρουσιάζει, επίσης, το γεγονός ότι οι μαθητές αναφέρονται πάντοτε στον κόσμο που βρίσκεται έξω από τον δικό τους μυαλό. Όταν ελέγχουν τις ιδέες και τα σχέδιά τους, το σημείο αναφοράς τους βρίσκεται στον κόσμο των αντικειμένων. Αυτή είναι η διάσταση αντικειμένου – υποκειμένου της κονστρουβιστικής μάθησης.

Τόσο οι μαθητές στην τάξη, όσο και οι πολίτες σε μια δημοκρατική πολιτεία, αλληλεπιδρούν ως κοινότητες μαθητών. Αναφερθήκαμε ήδη στο ότι ο  John Dewey αντιλαμβάνεται το σχολείο ως «μια κοινωνία σε μικρογραφία, μια εμβρυική κοινωνία».⁷ Κατά συνέπεια, η αλληλεπίδραση που δοκιμάζουν οι μαθητές στο σχολείο με τους συμμαθητές τους και τους δασκάλους τους, είναι μέρος της πραγματικότητας και όχι επίπλαστη συνθήκη που τους προετοιμάζει για την πραγματική ζωή στο μέλλον.

Στην πολιτική, αλλά και στο σχολείο, υπάρχουν πάντοτε κάποιοι που έχουν υψηλότερο επίπεδο εμπειριών, γνώσεων και κατανόησης, αλλά και δύναμης – εκπαιδευτικοί, πολιτικοί ηγέτες, διευθυντές, επιστήμονες κ.ά. Στις σύγχρονες κοινωνίες, όμως, κανείς από αυτούς τους παράγοντες δεν έχει απόλυτη δύναμη. Η δημοκρατία και η ισχύς του νόμου (θα έπρεπε να) θέτει όρια στη δύναμη κάθε παράγοντα, που (να) αντιστοιχεί στην κατανομή της εργασίας και (να) περιορίζει κάθε παράγοντα σε μια συγκεκριμένη εξειδίκευση σε έναν συγκεκριμένο τομέα.

Υπάρχει, όμως, ένας σοβαρός κίνδυνος στην δέσμευση της δημοκρατίας πως καθένας έχει ίσες ευκαιρίες να συμμετέχει σ’ αυτήν. Όσο πιο σύνθετες γίνονται οι κοινωνίες μας, αλλά και τα προβλήματα που καλούνται να λύσουν, τόσο ο κάθε πολίτης βασίζεται στις ατομικές του ικανότητες για να συμμετέχει στην δημοκρατία. Σήμερα περισσότερο από ποτέ, η εκπαίδευση έχει γίνει το κλειδί για τη συμμετοχή στην κοινωνία των ώριμων υποκειμένων της μάθησης.

5. Ποιος είναι ο ρόλος του/της εκπαιδευτικού στην κονστρουκτι­βιστική διαδικασία μάθησης;

Οι μαθητές αναζητούν το νόημα και μάλιστα, κάθε μαθητής με ιδιαίτερα ατομικό τρόπο. Ο μαθητής συνδέει τη νέα πληροφορία –μέρος μιας πληροφορίας, μια εισήγηση, μια ενδιαφέρουσα ιδέα από ένα βιβλίο κ.λπ.- με τις υπάρχουσες σ’ αυτόν δομές γνώσης και εμπειρίας στο μυαλό του. Εποικοδομητισμός (κονστρουκτιβισμός) σημαίνει το να δημιουργεί κάποιος το δικό του σύστημα και τις δικές του δομές γνώσης, κατανόησης και εμπειρίας.

Από αυτή τη σκοπιά, το γνωστό διδακτικό τρίγωνο παίρνει νέο περιεχόμενο:

Στις τριγωνικές σχέσεις, κάποιες φορές, το ένα μέρος αποκλείεται. Στην διαδικασία της κονστρουκτιβιστικής μάθησης, αυτό είναι ο/η εκπαιδευτικός. Ο μαθητής είναι εκείνος που δημιουργεί την δική του κατανόηση για τα πράγματα που μαθαίνει. Η νοηματοδότηση λαμβάνει χώρα στο μυαλό του μαθητή, πέρα από τη σφαίρα αντίληψης του εκπαιδευτικού. Ο τελευταίος βλέπει το αποτέλεσμα – το τι παράγουν οι μαθητές και το πώς συμπεριφέρονται. Ο/η εκπαιδευτικός βλέπει την επιτέλεση, όχι την ικανότητα. Και είναι ο μαθητής, και όχι ο/η εκπαιδευτικός, που θα αποφασίσει τελικά τι βρίσκει ενδιαφέρον και άξιο να μάθει, τι θα θυμάται για όλη του τη ζωή και τι θα ξεχάσει.

Η κονστρουκτιβιστική μάθηση μπορεί να διαφοροποιηθεί σε τρεις ακόμη υποκατηγορίες. Ο/η εκπαιδευτικός έχει σημαντικό ρόλο στην υποστήριξή τους.

1. Οι μαθητές οικοδομούν νοήματα –ανακαλύπτουν και δημιουργούν κάτι νέο. Οι εκπαιδευτικοί μπορούν να τους ενισχύσουν:

• δημιουργώντας ευκαιρίες μάθησης,
• σχεδιάζοντας ελκυστικές δραστηριότητες,
• παρέχοντας λεκτικά, ή με εποπτικά μέσα, οδηγίες που αντιπροσωπεύουν τα αντικείμενα της μάθησης,
• ενθαρρύνοντας και υποστηρίζοντας την αυτοεκτίμηση των μαθητών
• …

2. Οι μαθητές ανακατασκευάζουν τα όσα έχουν μάθει – τα εφαρμόζουν και τα δοκιμάζουν. Σε μεγάλο βαθμό, όλοι μας δημιουργούμε από μόνοι μας τέτοιες εφαρμογές, αλλά στο σχολείο, ο/η εκπαιδευτικός τις εξασφαλίζει:

• παρέχοντας ευκαιρίες για μοίρασμα, παρουσίαση και συζήτηση,
• μέσω της επίσημης αξιολόγησης,
• προσφέροντας ή ζητώντας να υπάρχει φάκελος εργασιών,
• σχεδιάζοντας ελκυστικές δραστηριότητες, για παράδειγμα ομαδικές εργασίες
• …

3. Οι μαθητές αποδομούν ή κρίνουν τα δικά τους αποτελέσματα ή των άλλων. Όπως περιγράφτηκε παραπάνω, χωρίς το στοιχείο της κριτικής θεώρησης και του ελέγχου, κάθε προσπάθεια μάθησης θα καθίστατο άνευ σημασίας για την κοινωνία και για τον ίδιο το μαθητή.

6. Ποιος είναι ο ρόλος του/της εκπαιδευτικού στην EDC/HRE?

Βασικό κλειδί της διδασκαλίας και της μάθησης είναι ο τρόπος που επικοινωνούν και αλληλεπιδρούν οι μαθητές μεταξύ τους και με τον/την εκπαιδευτικό. Η επαγγελματική ικανότητα του εκπαιδευτικού τού δίνει την δυνατότητα να ελέγξει το αποτέλεσμα μιας συγκεκριμένης δραστηριότητας, και να χρησιμοποιήσει ως εργαλεία, υποδείγματα συμπεριφοράς. Ο/η εκπαιδευτικός λειτουργεί με διαφορετικούς ρόλους, πιο διαφοροποιημένους από τις οδηγίες που προβλέπει το παραδοσιακό, με βάση το περιεχόμενο, μετωπικό μοντέλο (“της κιμωλίας και της ομιλίας”). Οι οδηγίες αποτελούν μέρος του ρόλου του/της εκπαιδευτικού, αλλά σε αυτό το μοντέλο, πολύ λιγότερο. Αντίθετα, το κονστρουκτιβιστικό μοντέλο μάθησης απαιτεί από τον/την εκπαιδευτικό «να διδάσκει με κλειστό το στόμα», να δίνει περισσότερο χρόνο και περισσότερο το βήμα στους μαθητές του/της.

Οι ενότητες που έπονται διαπραγματεύονται τέσσερεις ρόλους-κλειδιά στους οποίους δραστηριοποιείται ο/η εκπαιδευτικός σε περιβάλλον κονστρουκτιβιστικής μάθησης:

1. Ο/η εκπαιδευτικός ως εισηγητής και καθοδηγητής
2. Ο/η εκπαιδευτικός ως κριτής και διορθωτής
3. Ο/η εκπαιδευτικός ως δημιουργός και πάροχος δραστηριοτήτων εφαρμογής (εργασιών)
4. Ο/η εκπαιδευτικός ως πρόεδρος συζητήσεων σε ολομέλειες.

Αντί να δώσουμε αφηρημένες οδηγίες για το πώς παρουσιάζονται αυτοί οι ρόλοι, δίνουμε παραδείγματα που αναφέρονται στις περιγραφές των μαθημάτων στο εγχειρίδιο, όπου ο αναγνώστης θα βρει λεπτομερείς περιγραφές του περιεχομένου των μαθημάτων της EDC/HRE.

6.1 Ο/η εκπαιδευτικός ως εισηγητής και καθοδηγητής – ενισχύει και εμπλουτίζει την οικοδόμηση γνώσης

Ένας από τους βασικούς κανόνες για κάθε εισηγητή είναι η αρχή του «60:40». Τουλάχιστον 40 τοις εκατό από αυτά τα οποία παρουσιάζετε θα πρέπει να είναι οικεία στους μαθητές. Χωρίς αυτόν τον υψηλό βαθμό «περιττής» πληροφορίας, δεν είναι δυνατή καμία κονστρουκτιβιστική μάθηση.

Σε αυτό το εγχειρίδιο, οι βασικές έννοιες διαμορφώνουν τη σπονδυλική στήλη της διδακτικής στο πρόγραμμα μαθημάτων της EDC/HRE. Οι έννοιες αυτές θα πρέπει να παρουσιαστούν στους μαθητές, δηλαδή, ο/η εκπαιδευτικός θα πρέπει να καθοδηγήσει τους μαθητές, είτε με εισήγηση, είτε ζητώντας τους να τις μελετήσουν, ή και τα δύο. Ως μαθητές που ακολουθούν κονστρουκτιβιστική μάθηση, θα πρέπει να έχουν ήδη δημιουργήσει ένα πλαίσιο εννοιών, στο οποίο θα ταιριάξουν οι οδηγίες του/της εκπαιδευτικού. Κανονικά, αυτή η ανοικτή δομή εννοιών είναι γεμάτη ερωτήσεις ή εμπειρίες που πρέπει να εξηγηθούν. Ο παρακάτω πίνακας παρουσιάζει τα σημεία τα οποία σχετίζονται με τον ρόλο του/της εκπαιδευτικού ως εισηγητή και καθοδηγητή στις περιγραφές των μαθημάτων αυτού του εγχειριδίου.

6.2  Ο/η εκπαιδευτικός ως κριτής και διορθωτής – ενισχύει την αποδόμηση

Στις περιγραφές των μαθημάτων του εγχειριδίου,  δεν γίνονται αναφορές στον ρόλο του/της εκπαιδευτικού ως κριτή και διορθωτή, για τον προφανή λόγο πως οι περιπτώσεις αυτές προκύπτουν οποιαδήποτε στιγμή και δεν είναι δυνατόν να προβλεφθούν. Ο/η εκπαιδευτικός είναι εκείνος/η που θα πρέπει να συνειδητοποιήσει τι πρέπει να τεθεί σε σωστές βάσεις. Παρ’ όλα αυτά, είναι δυνατόν να συζητηθούν κάποιες γενικές οδηγίες.

Είναι σχετικό το λάθος; Δηλαδή, είναι απαραίτητο να διορθωθεί;

Προτίμηση στην ανατροφοδότηση των μαθητών: θα έχουν οι μαθητές την ευκαιρία αργότερα – για παράδειγμα όταν παρουσιάζουν ή συζητούν το θέμα – να ανακαλύψουν το λάθος τους και να το διορθώσουν τότε;

Όμως, σε συγκεκριμένες περιστάσεις, ο μαθητής θα πρέπει να διορθώσει – αποδομήσει – την εννοιολογική του κατασκευή και να αρχίσει πάλι από την αρχή. Παράδειγμα: όταν όλη η τάξη θα εξαρτάται από την παρουσίαση του συγκεκριμένου μαθητή.

Η αρχή του αμοιβαίου σεβασμού: μπορεί ο ένας να κριτικάρει τα λάθη του άλλου – όμως με σεβασμό προς το πρόσωπό του. Αυτό είναι απαραίτητο, έτσι ώστε να ενισχύσουμε την αυτοεκτίμηση των μαθητών μας και να τους ενθαρρύνουμε.

Η Ενότητα 8 στήνει ένα debate μεταξύ μαθητών. Οι μαθητές ελέγχουν τα επιχειρήματα των άλλων και αν βρουν κάποιο λάθος, τα αποδομούν.

6.3  Ο/η εκπαιδευτικός ως δημιουργός και πάροχος δραστηριοτήτων εφαρμογής – ενισχύει την επανοικοδόμηση

Η κονστρουκτιβιστική διαδραστική διαδικασία μάθησης εξαρτάται από την προσφορά επαρκών ευκαιριών μάθησης, όπως κατάλληλα θέματα, υλικό, χρόνο, κανόνες, οδηγίες για τις δραστηριότητες, παρακολούθηση και ατομική ενίσχυση. Στην EDC/ HRE είναι καθήκον του/της εκπαιδευτικού να δίνει στους μαθητές δραστηριότητες που βασίζονται σε λύσεις προβλημάτων. Ο παρακάτω πίνακας παρουσιάζει τα παραδείγματα που εμπεριέχονται στις περιγραφές των μαθημάτων αυτού του εγχειριδίου.

6.4 Ο/η εκπαιδευτικός ως πρόεδρος συζητήσεων σε ολομέλειες – ενισχύει όλους τους τρόπους κονστρουκτιβιστικής μάθησης

Η διδασκαλία και η μάθηση μέσω της δημοκρατίας και των ανθρώπινων δικαιωμάτων φανερώνεται πλήρως στις συζητήσεις σε ολομέλειες, όπου οι μαθητές μοιράζονται τις ιδέες τους και συζητούν. Είναι η στιγμή που ασκούν την ελευθερία σκέψης, γνώμης και έκφρασης. Χωρίς την πλήρη εξάσκηση στη χρήση αυτών των δημοκρατικών δικαιωμάτων, δεν θα έχουν την δυνατότητα να συμμετέχουν στην δημοκρατική λήψη αποφάσεων.

Στην περιγραφή των μαθημάτων, συμβουλεύουμε γενικά τον/την εκπαιδευτικό να προεδρεύει σ’ αυτές τις συζητήσεις. Πρόκειται για ένα δύσκολο έργο, καθώς οι μαθητές βομβαρδίζουν τον/την εκπαιδευτικό με σκέψεις και ιδέες με τις οποίες εκείνος/η πρέπει στη συνέχεια να δουλέψει. Ως ένα σημαντικό βαθμό, ο/η εκπαιδευτικός μπορεί να προβλέψει το εννοιολογικό πλαίσιο με την χρήση του οποίου θα δώσει μορφή και νόημα στις ιδέες των μαθητών, όμως θα πρέπει επίσης να αυτοσχεδιάσει.

Το εγχειρίδιο περιλαμβάνει περιγραφές πολλών τρόπων άσκησης της προεδρίας σε συζήτηση σε ολομέλειες. Γενικά, ο/η εκπαιδευτικός προεδρεύει σε δύο μορφές ολομέλειας. Κατά πρώτον, έχει την δυνατότητα να ξεκινήσει ένα μάθημα ή μια ενότητα προσκαλώντας τους μαθητές να εμπλακούν εξ αρχής. Κατά δεύτερον, ο/η εκπαιδευτικός μπορεί να προεδρεύσει σε μια συζήτηση σε ολομέλεια, αρχίζοντας με τις ιδέες των μαθητών – τα αποτελέσματα από την δουλειά στο σπίτι, μια συζήτηση, μια ανατροφοδότηση. Ο παρακάτω πίνακας παρουσιάζει παραδείγματα και από τις δύο μορφές ολομέλειας.

α. Ο εκπαιδευτικός ρίχνει στην ολομέλεια την πρώτη ιδέα

β. Οι μαθητές ρίχνουν στην ολομέλεια την πρώτη ιδέα

7. Οι δημοκρατίες ως κοινωνίες μάθησης – κονστρουκτιβιστική προσέγγιση των βασικών εννοιών της EDC/HRE

Η έννοια της διαδραστικής κονστρουκτιβιστικής μάθησης δεν βρίσκει εφαρμογή μόνο σε μια τάξη EDC/HRE ή στο σύνολο ενός σχολείου ή σε μια κοινότητα μάθησης που εμφορείται από τα ανθρώπινα δικαιώματα, αλλά επίσης σε ένα σύνολο πολιτών που ασχολούνται με την διαδικασία λήψης αποφάσεων.

Συνεπώς, «μάθηση για» την δημοκρατία και τα ανθρώπινα δικαιώματα σημαίνει πως οι μαθητές προετοιμάζονται ώστε να μαθαίνουν δια βίου, είτε ως πρόσωπα είτε ως κοινωνία. Αυτή η πραγματικότητα υποστηρίζεται από δύο επιχειρήματα.

Το πρώτο είναι κανονιστικό και σχετίζεται με τα ανθρώπινα δικαιώματα. Οι πολίτες θα πρέπει να έχουν την ευκαιρία να λαμβάνουν μέρος στην δημοκρατία, και όταν συζητούν κάποιο από τα συναφή με αυτήν ζητήματα, να εκφράζουν τις απόψεις και τα ενδιαφέροντά τους. Αυτό συνεπάγεται πως κάθε διαδικασία λήψης αποφάσεων είναι ανοικτή, αλλιώς θα ήταν φάρσα.

Το δεύτερο επιχείρημα είναι αναλυτικό και αφορά στην πολυσύνθετη μορφή των σύγχρονων κοινωνιών, στην παγκόσμια αλληλεξάρτηση, και στις αποθαρρυντικές προκλήσεις ζητημάτων όπως για παράδειγμα η κλιματική αλλαγή, η μείωση της βιοποικιλότητας, η επισφάλεια που προκαλούν οι κυβερνητικές αποτυχίες, το αυξανόμενο χάσμα ανάμεσα σε πλούσιους και φτωχούς. Κανείς δεν έχει μια ξεκάθαρη λύση για τα προβλήματα που μας περιμένουν, είτε στην προσωπική μας ζωή, είτε σε παγκόσμιο επίπεδο. Είμαστε όλοι μαθητευόμενοι, επιφορτισμένοι με το καθήκον να βρούμε βιώσιμες λύσεις.

Ως εκ τούτου, οι βασικές έννοιες της EDC/HRE αυτού του βιβλίου, προσδιορίζονται από μια διαδραστική κονστρουκτιβιστική προοπτική. Ο παρακάτω κατάλογος συνοψίζει την βασική εννοιολογική προσέγγιση κάθε μιας από τις εννέα ενότητες.

2. John Dewey, The School and Society, New York, 2007, σελ. 32.
3. Rolf Gollob / Peter Krapf, EDC/HRE, Βιβλίο V: Εξερευνούμε τα δικαιώματα του παιδιού, Council of Europe Publishing, Strasbourg, 2007, “Είμαστε μάγοι!”,σσ.17-22; c.f.EDC/HRE Βιβλίο VI, Διδάσκουμε τη δημοκρατία, Council of Europe Publishing, Strasbourg, Exercise 6.3,“Αν ήμουν μάγος”,σελ.64.
4. Ως εκ τούτου, η EDC/HRE θα έπρεπε να διδάσκεται από πολύ μικρές ηλικίες. Το τέταρτο βιβλίο της σειράς αρχίζει με μια ενότητα για παιδιά νηπιαγωγείου, που δεν ξέρουν ακόμη ανάγνωση και γραφή. Βλ. Ενότητα 1, «Έχω ένα όνομα – έχουμε ένα σχολείο» σσ. 7-10.
5.Βλ. Rolf Gollob / PeterKrapf (επιμ.), EDC/HRE Βιβλίο III: Ζούμε δημοκρατικά, Council of Europe Publishing, Strasbourg, 2008, Ενότητα 1, “Στερεότυπα και προκαταλήψεις. Τί είναι η ταυτότητα; Πώς αντιλαμβάνομαι τους άλλους, κι εκείνοι εμένα;” σσ. 21-38.
6. Βλ. τη θεωρία του Howard Gardner για την πολλαπλή νοημοσύνη.
7. John Dewey, The School and Society, New York, 2007, σελ. 32.