ΕΝΟΤΗΤΑ 3: ΕΤΕΡΟΤΗΤΑ ΚΑΙ ΠΛΟΥΡΑΛΙΣΜΟΣ

Εισαγωγή για εκπαιδευτικούς

1. Η σχέση μεταξύ ετερότητας, πλουραλισμού και δημοκρατίας

Ετερότητα – παραδείγματα

• Εργαζόμενοι και εργοδότες διαφωνούν για τις αμοιβές και τις ώρες εργασίας τους.
• Περιβαλλοντολόγοι και το συνδικάτο των οδηγών φορτηγών έχουν αντίθετη γνώμη για την κατασκευή νέου δρόμου.
• Γονείς ζητούν περισσότερους καθηγητές για τις ανάγκες των παιδιών τους. Ομάδα φορολογουμένων θέλει μείωση φόρων.
• Γιατροί και μη καπνιστές ζητούν την αυστηρή απαγόρευση του καπνίσματος σε μπαρ και εστιατόρια. Ιδιοκτήτες επαγγελματικής στέγης και καπνοβιομηχανίες προωθούν τη μη απαγόρευση του καπνίσματος.
• Οι νέοι επιθυμούν να μετατρέψουν ένα εγκαταλελειμμένο σπίτι σε κέντρο νεότητας. Οι γείτονες φοβούνται πως αν συμφωνήσουν θα χάσουν τον ύπνο τους από την φασαρία.

Η έννοια της ετερότητας αναφέρεται στον τρόπο που διαφέρουν οι άνθρωποι – στα συμφέροντά τους, αλλά και σε άλλους τομείς: στον τρόπο ζωής, την εθνική προέλευση, την πίστη και τις αξίες, το κοινωνικό επίπεδο, το φύλο, την γενιά, την διάλεκτο, την περιοχή (π.χ. αστική ή αγροτική). Η ετερότητα αυξάνει ως ένα από τα χαρακτηριστικά της κοινωνικής και οικονομικής αλλαγής.

Είναι πρόβλημα η ετερότητα;

Σύμφωνα με τις θεωρίες του πλουραλισμού, η απάντηση είναι αρνητική. Στα δημοκρατικά συστήματα, όποιος προωθεί τα συμφέροντα ατόμων ή ομάδων ασκεί τα ανθρώπινα δικαιώματα – για παράδειγμα, κάποιος που διαδηλώνει δημόσια, ασκεί την ελευθερία έκφρασης. Ο πλουραλισμός, λοιπόν, αναγνωρίζει την ετερότητα – αποτελεί γεγονός, είναι κάτι φυσικό, θέτει όμως μια πρόκληση. Με ποιο τρόπο είναι δυνατόν να συμβιβαστούν διαφορετικά συμφέροντα διαφορετικών ατόμων ή ομάδων; Ποια είναι η καλύτερη λύση για τις διαφωνίες και τα προβλήματα που εκφράζουν; Στην πράξη, αυτό είναι το ζήτημα του κοινού καλού.

Η έννοια του κοινού καλού

Σύμφωνα με τις θεωρίες του πλουραλισμού, κανείς δεν γνωρίζει ποιο είναι το κοινό καλό για ένα θέμα, προτού γίνει δημόσια συζήτηση. Οφείλουμε να συμφωνήσουμε σε κάτι που μας εξυπηρετεί με τον καλύτερο τρόπο. Το κοινό καλό είναι αποτέλεσμα διαπραγμάτευσης.

Στα παραδείγματα που αναφέρθηκαν παραπάνω:

• Οι εργαζόμενοι και οι εργοδότες οφείλουν να συμφωνήσουν σε αποδοχές που να προσφέρουν στους εργαζόμενους ένα αξιοπρεπές επίπεδο διαβίωσης, και παράλληλα να δίνουν την δυνατότητα στους εργοδότες να κρατούν τα έξοδά τους υπό έλεγχο.
• Το ζήτημα με τους νέους θα λυνόταν αν δημιουργούσαν το κέντρο νεότητας, θέτοντας όμως κανόνες που να προστατεύουν τους γείτονες από τον θόρυβο. Η καλύτερη λύση θα βρεθεί με διάλογο και διαπραγμάτευση. Το τελικό αποτέλεσμα είναι συνήθως καρπός συμβιβασμού.

Ο πλουραλισμός συνδέεται, λοιπόν, με την κονστρουκτιβιστική έννοια του κοινού καλού. Αρχικά όλοι οι παράγοντες εκφράζουν τα διαφορετικά συμφέροντά τους, και στη συνέχεια αναζητούν λύση αποδεκτή από όλους. Οπότε, το να εκφράζει κάποιος ξεκάθαρα τα συμφέροντά του, δεν είναι πράξη «εγωιστική», αντίθετα, είναι μέρος της διαδικασίας. Δεν είναι, όμως, δυνατόν, να περιμένει κάποιος πως τα συμφέροντά του θα εξυπηρετηθούν απόλυτα. Ο κονστρουκτιβισμός, που σ’ αυτές τις περιπτώσεις ακολουθεί το μοντέλο δοκιμής και λάθους, υποστηρίζει πως και σ’ αυτή την διαδικασία υπάρχει το στοιχείο της μάθησης. Η αξία μιας λύσης θα φανεί με την εφαρμογή της και τότε, μπορεί να πρέπει να γίνουν αλλαγές και βελτιώσεις με νέους γύρους συζητήσεων και διαπραγματεύσεων.

Πώς συνδέεται ο πλουραλισμός με τη δημοκρατία;

Ο πλουραλισμός είναι μια μορφή ανταγωνισμού. Οι εμπλεκόμενοι ανταγωνίζονται μεταξύ τους ώστε να προωθήσουν τα συμφέροντά τους. Στην διαπραγμάτευση, χρησιμοποιούν δύναμη και αιτιολόγηση. Αυτός ο τρόπος ανταγωνισμού, όμως, εξασφαλίζει πως κανένας από τους εμπλεκόμενους φορείς δεν αποκτά απόλυτη κυριαρχία. Η ετερότητα και ο πλουραλισμός δημιουργούν πολυαρχικές δομές (όπου η ισχύς βρίσκεται στα χέρια των πολλών), που είναι αντίστοιχες –σε κοινωνικό επίπεδο- με τις αρχές ελέγχου και εξισορρόπησης κάθε δημοκρατικού πολιτεύματος. Ο πλουραλισμός αντλεί από τον πολιτικό φιλελευθερισμό, όσο διευρύνει τον ανταγωνισμό από την οικονομική του εφαρμογή, σε κοινωνικές εφαρμογές και στην πολιτική.

Πώς επιτυγχάνει ο πλουραλισμός την ειρηνική επίλυση σύγκρουσης συμφερόντων;

Η ετερότητα και ο πλουραλισμός είναι ανεκτικοί σε πολλά και αντιθετικά μεταξύ τους συμφέροντα και ζητήματα. Γίνονται λειτουργικοί, όμως, μόνο αν υπάρξει μια «σφαίρα κοινών παραδοχών». Οι πολίτες, στον πλουραλισμό, είναι ανάγκη να συμφωνήσουν σε συγκεκριμένες βασικές αξίες και κανόνες:

• Αμοιβαία αναγνώριση: οι άλλοι παράγοντες λογίζονται ως αντίδικοι, όχι ως εχθροί.
• Αποφυγή της βίας: οι διαπραγματεύσεις γίνονται με ειρηνικά μέσα, δηλαδή με ανταλλαγή επιχειρημάτων, όχι με τη χρήση φυσικής ισχύος.
• Αποδοχή του συμβιβασμού: όλοι οι φορείς συνειδητοποιούν και δέχονται πως η απόφαση είναι αποτέλεσμα συμβιβασμού.
• Ο κανόνας της πλειοψηφίας: αν μια απόφαση χρειάζεται να ψηφιστεί, τότε αποφασίζει η πλειονότητα.
• Δοκιμή και λάθος: αν αλλάξουν οι συνθήκες ή αν μια απόφαση αποδειχθεί λανθασμένη, γίνονται νέες διαπραγματεύσεις.
• Δικαιοσύνη: οι αποφάσεις πρέπει να συνάδουν με τα ανθρώπινα δικαιώματα.

Κριτική στην έννοια του πλουραλισμού

Στην κριτική που ασκείται στο πλουραλιστικό μοντέλο τονίζεται πως, αν και η ισχύς βρίσκεται στα χέρια των πολλών, είναι άνισα κατανεμημένη λόγω της ετερότητας. Οπότε, στον αγώνα για την εξασφάλιση των συμφερόντων τους κάποιοι παράγοντες είναι ευνοημένοι έναντι άλλων.

Υπάρχει, διατυπώνουν εκείνοι που επιχειρηματολογούν κριτικά, μια ένταση ανάμεσα στην ελευθερία και την ισότητα, από τη σύστασή τους – και ως εκ τούτου αναπόφευκτη, τόσο για την δημοκρατία όσο και για τα ανθρώπινα δικαιώματα. Οι οπαδοί του πλουραλισμού προωθούν την φιλελεύθερη άποψη της ανταγωνιστικής δημοκρατίας και όσοι διάκεινται κριτικά επιμένουν στην ερμηνεία της δημοκρατίας που διαπνέεται από την ισότητα.

Στο πλουραλιστικό μοντέλο, η ένταση ανάμεσα στην ελευθερία και την ισότητα είναι η καρδιά του ζητήματος του κοινού καλού. Ελευθερία σημαίνει ανταγωνισμός που με τη σειρά του σημαίνει νικητές και ηττημένους, δηλαδή ανισότητα. Κατά συνέπεια, όταν οι φορείς αποφασίζουν για το κοινό καλό, οφείλουν να λαμβάνουν υπόψη τις ανάγκες των ασθενέστερων.

Υπάρχει εναλλακτική πρόταση έναντι του πλουραλισμού;

Αν απορρίψουμε τον πλουραλισμό, κινδυνεύουμε να ενδώσουμε στον «πειρασμό του απολυταρχισμού». Το κοινό καλό ορίζεται από μια εξουσία, και όποιος διαφωνεί αντιμετωπίζεται ως εχθρός και καταπιέζεται, όπως έχει συμβεί σε κομμουνιστικά καθεστώτα. Υποστήριζαν πως είχαν την απόλυτη ηγεμονία, στηριγμένοι στην δυνατότητά τους να ορίζουν την έννοια του κοινού καλού με επιστημονικά μέσα. Σ’ αυτές τις περιπτώσεις, τόσο η φιλελεύθερη όσο και η εξισωτική δημοκρατία απορρίφθηκαν.

Τελικά, το εναλλακτικό μοντέλο στην πλουραλιστική δημοκρατία είναι μια μορφή δικτατορίας. Όπως είχε πει ο Winston Churchill, «η δημοκρατία είναι η χειρότερη μορφή διακυβέρνησης, αν εξαιρέσει κάποιος όλα τα άλλα που έχουν δοκιμαστεί». Η πλουραλιστική δημοκρατία δεν είναι χωρίς κινδύνους, φαίνεται όμως πως είναι η καλύτερη μορφή διακυβέρνησης για την  διαχείριση της ετερότητας των μελών μιας κοινωνίας με ειρηνικό τρόπο.

2. Συμμετέχω στη δημοκρατία – τι προσφέρει η αυτή η ενότητα

Οι μαθητές μαθαίνουν ότι συμμετέχουν σε μια πλουραλιστική δημοκρατία:

• Αν θέλουν να ληφθούν υπόψη τα συμφέροντα και οι ιδέες τους, θα πρέπει να ακούγονται. Συμμετοχή στη δημοκρατία σημαίνει επίσης συμμετοχή στον ανταγωνισμό του πλουραλισμού.
• Συμμετοχή στη δημοκρατία σημαίνει διαπραγμάτευση για το κοινό καλό.
• Για τη συμμετοχή στη δημοκρατία απαιτείται όλοι οι παράγοντες να αποδεχθούν ως βασικές αξίες την αμοιβαία αναγνώριση, τη μη χρήση βίας, την προθυμία για συμβιβασμό και την αρχή της πλειοψηφίας.

Αυτή η ενότητα εφαρμόζει τη μέθοδο της μάθησης με δραστηριότητες. Οι μαθητές κατανοούν την ετερότητα με εμπειρικό τρόπο μέσα στην τάξη, και τον πλουραλισμό, συμμετέχοντας ενεργά σε διαδικασίες συμβιβασμού για χάρη του κοινού καλού.

Μάθημα 1: Αρχικά, ζητάμε από τους μαθητές να σκεφτούν ποιες προτεραιότητες θα έθεταν στην ατζέντα τους αν ήταν πρόεδροι ή αρχηγοί της κυβέρνησης της χώρας τους, και να μοιραστούν τις ιδέες τους με τους άλλους. Οι μαθητές θα αποκτήσουν την εμπειρία πως υπάρχει ποικιλότητα στις απόψεις και στις ιδέες μεταξύ τους. Η ίδια η τάξη είναι ένα μοντέλο ετερότητας στο σύνολο της κοινωνίας.

Μαθήματα 2 και 3: στη συνέχεια, ξεκινά η διαδικασία διαπραγμάτευσης. Κάποιοι μαθητές που μοιράζονται μια συγκεκριμένη άποψη ή μια κοινή βασική προσέγγιση σχηματίζουν πολιτικά κόμματα (σ’ αυτό το μοντέλο εργασίας δε συμπεριλαμβάνονται άλλα είδη ομάδων), άλλοι μπορεί να επιλέξουν να μη συνεργαστούν και να παραμείνουν μόνοι. Οι μαθητές προσδιορίζουν τους στόχους και τις προτεραιότητές τους, και διαπραγματεύονται. Πιθανώς να καταλήξουν σε κάποια απόφαση ή σε κάποιον συμβιβασμό, στον οποίο να συμφωνούν όλοι, ή τουλάχιστον η πλειοψηφία, πιθανώς και όχι, όπως συμβαίνει και στην πραγματικότητα. Θα συνειδητοποιήσουν μέσα από την εμπειρία τους πως, στον ανταγωνισμό που υπάρχει ώστε να τεθεί η ατζέντα και να εξευρεθούν λύσεις, οι οργανώσεις –για παράδειγμα τα κόμματα – πλεονεκτούν έναντι των μεμονωμένων ατόμων.

Μάθημα 4: οι μαθητές αναστοχάζονται τις εμπειρίες τους και δίνουν ανατροφοδότηση στο σύνολο της ενότητας.

Ο ρόλος του/της εκπαιδευτικού είναι να προτρέπει και να διευκολύνει. Οι μαθητές πραγματεύονται το σύνολο της ενότητας με τις δραστηριότητές τους. Προτείνουμε, ο/η εκπαιδευτικός να διανθίσει τις οδηγίες για τις βασικές έννοιες με σύντομα εισαγωγικά σχόλια, ώστε να ενισχύσει την κονστρουκτιβιστική μάθηση των μαθητών, κάθε φορά που αισθάνεται πως οι μαθητές του είναι έτοιμοι να τα ακούσουν. Δίνονται πηγές και πληροφορίες στα φυλλάδια για τους μαθητές, καθώς και στο υλικό για εκπαιδευτικούς.

Ανάπτυξη ικανοτήτων: σύνδεση με άλλες ενότητες αυτού του τόμου

Τι δείχνει αυτός ο πίνακας

Ο τίτλος αυτού του τόμου Συμμετέχουμε στη δημοκρατία εστιάζει στις ικανότητες του ενεργού δημοκρατικού πολίτη. Ο πίνακας που ακολουθεί παρουσιάζει τις δυνατότητες συνδυασμού των ενοτήτων αυτού του εγχειριδίου. Στη σκιασμένη σειρά, εμφανίζονται οι ικανότητες που αναπτύσσονται στην ενότητα 3. Η στήλη που έχει έντονο περίγραμμα δείχνει τις ικανότητες για πολιτική λήψη αποφάσεων και δράση – έχει έντονο περίγραμμα διότι συνδέονται στενά με τη συμμετοχή στη δημοκρατία. Οι σειρές που έπονται δείχνουν τη σχέση με τις ικανότητες που αναπτύσσονται σε άλλες ενότητες του εγχειριδίου και παράλληλα υποστηρίζουν τους μαθητές στην ενότητα 3.

Πώς χρησιμοποιείται ο πίνακας

Οι εκπαιδευτικοί μπορούν να χρησιμοποιήσουν τον πίνακα ως εργαλείο για τον σχεδιασμό ενός μαθήματος στην EDC/HRE με διαφορετικούς τρόπους.

• Ο πίνακας βοηθά τους/τις εκπαιδευτικούς να συνδέουν τα θέματα των ενοτήτων, ώστε να ασκούν τους μαθητές τους επανειλημμένα σε βασικές ικανότητες, μέσα από διαφορετικά πλαίσια και με ποικίλους συνδυασμούς.
• Βοηθά εκείνους που διαθέτουν λίγες ώρες για EDC/HRE: κάποιος μπορεί να επιλέξει μόνο αυτή την ενότητα και να παραλείψει τις άλλες, διότι κάποιες βασικές ικανότητες αναπτύσσονται, σε κάποιο βαθμό, σε αυτή την ενότητα (όπως για παράδειγμα, επιλέγω, κατανοώ τον πλουραλισμό των ταυτοτήτων, ασκώ το δικαίωμα στην ελευθερία, η ευθύνη των επιλογών επηρεάζει τους άλλους).

ΕΝΟΤΗΤΑ 3: Ετερότητα και πλουραλισμός – Συναίνεση μέσω διαφωνίας;
Με ποιους τρόπους καταλήγουμε σε συμφωνία για το κοινό καλό;