Ενότητα 5: ΝΟΜΟΣ ΚΑΙ ΚΑΝΟΝΕΣ

Ποιοι κανόνες μας εξυπηρετούν καλύτερα;

«Οι κανόνες είναι εργαλεία» – κονστρουκτιβιστική προσέγγιση κατανόησης των θεσμών

Η βασική ιδέα αυτής της ενότητας συνοψίζεται στο σλόγκαν «οι κανόνες είναι εργαλεία». Νόμοι, κανόνες, συντάγματα, η Οικουμενική Διακήρυξη για τα Δικαιώματα του Ανθρώπου, με μια λέξη, θεσμοί.  Σ’ αυτό το εγχειρίδιο, οι θεσμοί θεωρούνται ως προϊόντα –άνθρωποι τους δημιούργησαν ώστε να υπηρετήσουν συγκεκριμένο σκοπό. Με αυτή την έννοια, «οι κανόνες – και γενικότερα οι θεσμοί – είναι εργαλεία» που υπηρετούν σκοπούς όπως οι επόμενοι:

• δίνουν λύσεις σε προβλήματα της κοινωνίας,
• εξουδετερώνουν πιθανές πηγές συγκρούσεων, εξασφαλίζοντας σταθερότητα και ασφάλεια,
• καθορίζουν τις σχέσεις εξουσίας ανάμεσα σε κοινωνικές ομάδες με διαφορετικά συμφέροντα, κι έτσι προστατεύουν τους αδύναμους, ή παρέχουν τα μέσα της εξουσίας σε μια συγκεκριμένη ομάδα ή άτομα.

Κατά συνέπεια, για να κατανοήσουμε τους θεσμούς, πρέπει πρώτα να κατανοήσουμε τον λόγο ή τα συμφέροντα που είχαν κατά νου οι δημιουργοί τους. Οι θεσμοί είναι πολύπλοκα συστήματα που προσπαθούν να λύσουν περίπλοκα προβλήματα. Είναι αποτέλεσμα διαδικασίας συμβιβασμών και συγκρούσεων, επαναστάσεων ή μεταρρυθμίσεων. Στις δημοκρατίες, η ανάπτυξη των θεσμών γίνεται με διαδικασία συλλογικής μάθησης που με τη σειρά της γίνεται σε ένα πλαίσιο διαδικαστικών κανόνων, καθότι τα συντάγματα πρέπει να τροποποιούνται με προσοχή και υπευθυνότητα.

Οι μαθητές κατανοούν τους θεσμούς σχεδιάζοντας έναν θεσμό

Στη βασική δραστηριότητα αυτής της ενότητας αντικατοπτρίζεται η κονστρουκτιβιστική διάσταση της θεσμικής ανάπτυξης. Οι μαθητές αντιμετωπίζουν ένα πολιτικό πρόβλημα και πρέπει να επινοήσουν ένα πλαίσιο κανόνων για να το λύσουν. Συνειδητοποιούν τα προβλήματα που πρέπει να αντιμετωπίσουν οι δημιουργοί των θεσμών και έχουν την δυνατότητα να αναλύσουν βαθύτερα το σύνταγμα, τους νόμους της χώρας τους και τα ανθρώπινα δικαιώματα, εστιάζοντας στους σκοπούς των θεσμών και όχι σε μεμονωμένους κανόνες και κανονισμούς.

Η ενότητα 5 έχει σχεδιαστεί ως επέκταση της ενότητας 4, μπορεί όμως να χρησιμοποιηθεί ως ξεχωριστή ενότητα τεσσάρων μαθημάτων (περισσότερες λεπτομέρειες παρακάτω). Και οι δύο παραλλαγές στηρίζονται στην ίδια δραστηριότητα και το ίδιο θέμα. Το πρόβλημα που καλούνται οι μαθητές να αντιμετωπίσουν είναι ο τρόπος που θα πρέπει να διαχειριστεί μια κοινότητα ψαράδων τις κοινές τους πηγές, δηλαδή τα ψάρια της λίμνης. (περισσότερα για το μοντέλο βιωσιμότητας στο ? Φυλλάδιο για τους μαθητές 4.2). Πρέπει να βρεθεί λύση σε τέσσερα τουλάχιστον προβλήματα:

1. Πώς θα αποφύγουν οι ψαράδες την υπεραλίευση και την καταστροφή των αλιευτικών αποθεμάτων;
2. Πώς θα πετύχουν οι ψαράδες μεγαλύτερη ψαριά;
3. Πώς θα πετύχουν οι ψαράδες ισότιμη κατανομή του εισοδήματός τους;
4. Πώς μπορούν οι ψαράδες να πετύχουν τους στόχους τους μακροπρόθεσμα, για το παρόν και το μέλλον;

Οι μαθητές γνωρίζουν το κλειδί για τη λύση των παραπάνω προβλημάτων. Στο φυλλάδιο εργασίας για τους μαθητές 4.4, δίνονται οι τιμές της επιθυμητής βιώσιμης αλίευσης (42 τόνοι). Οι ψαράδες έχουν ανάγκη από ένα πλαίσιο κανόνων που να ελέγχει τη συμπεριφορά τους, ώστε να πετύχουν τους στόχους. Οι μαθητές πρέπει να σχεδιάσουν αυτό το πλαίσιο. Σε γενικές γραμμές, μπορούν να επιλέξουν ανάμεσα στην «κρατική» προσέγγιση ή στην προσέγγιση της «σύμβασης». Και οι δύο επιλογές έχουν πλεονεκτήματα και μειονεκτήματα (βλ. και φυλλάδιο για τους μαθητές 5.2).

Και οι δύο προσεγγίσεις άλλοτε πέτυχαν και άλλοτε όχι.¹⁴ Ανεξάρτητα από το αν λειτουργεί η λύση που θα δώσουν οι μαθητές, είναι απαραίτητο να δοκιμαστεί, δηλαδή να παίξουν οι μαθητές μερικούς ακόμη γύρους του παιχνιδιού του ψαρέματος (βλ. την ενότητα 4), στην επέκτασή της. Επομένως, οι ενότητες 4 και 5 είναι δυνατόν να συνδυαστούν, ώστε μπορέσουν οι μαθητές να σχεδιάσουν ένα θεσμό και τη βιώσιμη διαχείριση πόρων. Αυτό το project είναι συναρπαστικό, αλλά χρειάζεται πολύ χρόνο.

Η ενότητα – ένα πραγματικό μοντέλο

Και αυτή η ενότητα, όπως και η ενότητα 4, λειτουργεί σαν παιχνίδι. Οι μαθητές ολοκλήρωσαν την ενότητα 4, αποκτώντας μια ιδέα για τους τρόπους επίλυσης του προβλήματος της υπεραλίευσης, υιοθετώντας τον στόχο της βιωσιμότητας (βλ. φυλλάδιο για τους μαθητές 4.2). Συζήτησαν τον τύπο του θεσμικού πλαισίου που θα κρινόταν κατάλληλος (μάθημα 4), αλλά δε διερεύνησαν το ζήτημα σε βάθος. Η ενότητα 5 αποτελεί συνέχεια του παιχνιδιού του ψαρέματος, αλλά εστιάζει στο ερώτημα: ποιοι κανόνες και νόμοι υπηρετούν με τον καλύτερο τρόπο την κοινότητα των ψαράδων;

Στην ενότητα 5 γίνεται μια προσομοίωση. Οι μαθητές ασχολούνται με την διαδικασία κατά την οποία σχεδιάζεται ένα θεσμικό πλαίσιο και γίνεται αποδεκτό από την κοινότητα των ψαράδων. Για να γίνει αυτό, οι μαθητές επιστρέφουν στους ρόλους τους ως μέλη της κοινότητας των ψαράδων, αλλά με διαφορετικό καθήκον αυτή την φορά. Σχεδιάζουν ένα πλαίσιο κανόνων. Το μοντέλο αυτής της προσομοίωσης απλουστεύει τις συνθήκες, ώστε να δοθεί έμφαση σε συγκεκριμένους παράγοντες που είναι απαραίτητοι για τη μελέτη του προβλήματος. Σε αυτή τη φάση, οι παίκτες δεν χρειάζεται να ασχοληθούν με το ψάρεμα και την εξασφάλιση της ύπαρξης ψαριών. Κανένας εξωτερικός παράγοντας δεν διακόπτει τις συζητήσεις τους. Το παιχνίδι εστιάζει στην δημιουργία ενός πλαισίου κανόνων. Όπως συμβαίνει και στην πραγματικότητα, οι διαπραγματεύσεις είναι δυνατόν να αποτύχουν και οι παίκτες να μην καταλήξουν σε συμφωνία. Σε αυτή την περίπτωση, τόσο τα κριτήρια επιτυχίας των πολιτικών διαπραγματεύσεων όσο και η διαδικασία μάθησης της EDC/HRE διαφέρουν. Οι μαθητές θα μάθουν πολλά, ακόμη και στην περίπτωση που θα αποτύχουν να φτάσουν σε συμφωνία.

Ο ρόλος του/της εκπαιδευτικού– διαχειριστής του παιχνιδιού και πρόεδρος

Ως διαχειριστής, ο/η εκπαιδευτικός παρεμβαίνει ακόμη λιγότερο απ’ ότι στην διάρκεια του παιχνιδιού του ψαρέματος. Λειτουργεί ως διαχειριστής του χρόνου, δίνει οδηγίες για την διαδικασία. Το παιχνίδι δε θα μπορούσε να λειτουργήσει αλλιώς σε τάξεις EDC/HRE. Ο/η εκπαιδευτικός δεν θα πρέπει να κατευθύνει τους μαθητές σε συγκεκριμένες επιλογές. Η διαδικασία λήψης αποφάσεων είναι ανοιχτή, είναι πιθανό να αποτύχει και να μη συμφωνήσουν οι μαθητές σε ένα σχέδιο πλαισίου, καθώς υπάρχει η δυνατότητα για διαφορετικές επιλογές. Η διαδικασία όπου οι μαθητές αιτιολογούν τις επιλογές τους είναι εξίσου ενδιαφέρουσα όσο το ίδιο το αποτέλεσμα.

Χρήση της ενότητας 5 ως ξεχωριστής ενότητας με τέσσερα μαθήματα

Ο βασικός σχεδιασμός της ενότητας μένει ο ίδιος. Αν κάποιος κάνει τις αλλαγές που περιγράφονται στη συνέχεια μπορεί να τη χρησιμοποιήσει ως ξεχωριστή ενότητα με τέσσερα μαθήματα:

• Οι μαθητές λειτουργούν μάλλον ως σύμβουλοι της κοινότητας των ψαράδων, παρά ως πολίτες. Οι σύμβουλοι συγκροτούν ομάδες που σχεδιάζουν πλαίσια κανόνων, τα συζητούν και τελικά καταλήγουν σε συμφωνία για το μοντέλο που επιθυμούν να προτείνουν στην κοινότητα.
• Το πρώτο μάθημα αφιερώνεται στη μελέτη του προβλήματος. Δίνεται στους μαθητές μια υπόθεση εργασίας σχετική με την διαμάχη του ψαρέματος (φυλλάδιο για τους μαθητές 4.1 και η λύση στο ζήτημα της βιωσιμότητας στα φυλλάδια για τους μαθητές 4.2, 4.4). Οπότε, οι μαθητές δεν είναι ανάγκη να λύσουν και αυτό το πρόβλημα, αλλά να συγκεντρωθούν στο ερώτημα: με ποιους κανόνες θα ενθαρρυνθούν, θα ελεγχθούν ή ακόμη και θα πιεστούν οι ψαράδες, ώστε να υποστηρίξουν τον στόχο της βιώσιμης αλιείας; Επιπρόσθετα, οι μαθητές πρέπει να χειριστούν και το ζήτημα της ιδιοκτησίας.

Με την εφαρμογή αυτών των τροποποιήσεων, η ενότητα μπορεί να ακολουθήσει το σχήμα που προτάθηκε στην εμπλουτισμένη έκδοση της ενότητας 5.

Ανάπτυξη ικανοτήτων: σύνδεση με άλλες ενότητες αυτού του τόμου

Τι δείχνει αυτός ο πίνακας

Ο τίτλος αυτού του εγχειριδίου, Συμμετέχουμε στη δημοκρατία, εστιάζει στις ικανότητες του ενεργού πολίτη στην δημοκρατία. Ο πίνακας που έπεται, παρουσιάζει την δυνατότητα να συνδυάσουμε τις ενότητές του. Στη σκιασμένη σειρά, φαίνονται οι ικανότητες που αναπτύσσονται στην Ενότητα 5. Στη στήλη με έντονο περιθώριο φαίνονται οι ικανότητες της πολιτικής λήψης αποφάσεων και δράσης, διότι συνδέονται στενά με τη συμμετοχή στη δημοκρατία. Οι άλλες σειρές υποδεικνύουν συνδέσεις με άλλες ενότητες αυτού του τόμου και συγκεκριμένα με ικανότητες που ενισχύουν τους μαθητές στην ενότητα 5.

Πώς χρησιμοποιείται ο πίνακας

Οι εκπαιδευτικοί μπορούν να χρησιμοποιήσουν τον πίνακα ως εργαλείο για τον σχεδιασμό ενός μαθήματος στην EDC/HRE με διαφορετικούς τρόπους.

• Βοηθά εκείνους που διαθέτουν λίγες ώρες για EDC/HRE: κάποιος μπορεί να επιλέξει μόνο αυτή την ενότητα και να παραλείψει τις άλλες, διότι κάποιες βασικές ικανότητες αναπτύσσονται, σε κάποιο βαθμό, σε αυτή την ενότητα (όπως για παράδειγμα, επιλέγω, κατανοώ τον πλουραλισμό των ταυτοτήτων, ασκώ το δικαίωμα στην ελευθερία, η ευθύνη των επιλογών επηρεάζει τους άλλους).
• Ο πίνακας βοηθά τους/τις εκπαιδευτικούς να συνδέουν τα θέματα των ενοτήτων, ώστε να ασκούν τους μαθητές τους επανειλημμένα σε βασικές ικανότητες, μέσα από διαφορετικά πλαίσια και με ποικίλους συνδυασμούς.

ΕΝΟΤΗΤΑ 5: Κανόνες και νόμος – Τι μας εξυπηρετεί καλύτερα;

Παιχνίδι λήψης αποφάσεων

14. Βλ. Elinor Ostrom, Governing the Commons. The evolution of institutions for collective action, Cambridge University Press, 1990.