Materiale për mësuesit 9A: Aftësitë dhe strategjitë për edukimin me mediat

nga Elizabeth Thoman

Nga radioja që na zgjon në mëngjes e derisa sa na zë gjumi duke parë programet e vona, ne jemi të ekspozuar ndaj qindra, madje mijëra imazheve dhe ideve, jo vetëm nga televizioni, por tani edhe nga titujt e gazetave, kapakët e revistave, filmat, faqet e internetit, fotot, video lojërat dhe posterat. Disa janë i quajnë të rinjtë e sotëm, mosha e ekraneve.¹⁹

Deri kohët e fundit, pak vetë ngrinin pyetje për rritjen e dominimit të mediave në jetën tonë. Ata që e bënin këtë ishin të prirë të fokusoheshin në çështjet e përmbajtjes, si për shembull, ne praninë e madhe të seksit dhe dhunës në televizion dhe filma. Disa mbronin censurën, ndërsa të tjerë thjesht u bënin thirrje familjeve të fiknin TV. Por fakti është, se edhe nëse ju fikni televizionin, ju nuk mund t’i shpëtoni kulturës se medias së sotme përveçse nëse hipni në një majë mali. Media jo vetëm ndikon në kulturën tonë. Ajo është vetë kultura jonë.

Roli kryesor i medias në kulturën tonë globale është arsyeja pse censura kundër mediave nuk do të jetë kurrë e suksesshme. Ajo që është e nevojshme, në vend të kësaj, është të rimendojmë rolin e medias në të gjithë jetën tonë – një rishqyrtim që pranon zhvendosjen e paradigmës nga një kulturë e shtypit të shkruar, në  kulturën e imazhit që është zhvilluar në 150 vitet e fundit që nga shpikja e fotografisë dhe aftësinë për të ndarë një objekt ose një ngjashmëri nga një kohë e vend i caktuar dhe që ende mbetet e vërtetë, e dukshme dhe e përhershme.²⁰

Për 500 vite, ne kemi vlerësuar aftësinë për të lexuar materialet e shtypura, për të marrë pjesë plotësisht si qytetarë të informuar dhe të rritur të arsimuar në shoqëri. Sot familja, shkolla dhe të gjitha institucionet komunitare, përfshirë komunitetin mjekësor dhe shëndetësor, ndajnë përgjegjësinë për përgatitjen e të rinjve për të jetuar në  botën e imazheve, fjalëve dhe tingujve të fuqishëm.²¹ Quajeni këtë “edukim mediatik.”

Çfarë është edukimi mediatik?

Pikërisht ashtu si tingëllon – aftësia për të interpretuar dhe krijuar kuptimin personal nga qindra, madje mijëra simbole verbale dhe vizuale, që marrim çdo ditë përmes televizionit, radios, kompjuterëve, gazetave dhe revistave dhe, natyrisht, reklamave.

Është aftësia për të zgjedhur dhe përzgjedhur, aftësia për të sfiduar pyetjet, aftësia për të qenë të vetëdijshëm për atë që po ndodh rreth jush dhe të mos jeni pasiv dhe për këtë arsye, të pambrojtur.

“Ne duhet t’i përgatisim të rinjtë
për të jetuar në botën e  imazheve,
të fjalëve dhe të tingujve të fuqishëm.”
UNESCO, 1982

Studiuesit e mediave  thonë se, televizioni dhe mediat janë rrënjosur aq shumë në mjedisin tonë kulturor saqë ne nuk duhet të shohim më si detyrë edukimin mediatik për të siguruar “mbrojtje” kundër mesazheve të padëshiruara. Qëllimi ynë duhet të jetë të ndihmojmë  njerëzit të bëhen të aftë, kritikë dhe të shkolluar në të gjitha format e mediave, në mënyrë që ata të kontrollojnë interpretimin e asaj që shohin apo dëgjojnë, në vend që të lënë interpretimet t’i kontrollojnë ata. Len Masterman, autor i Mësimit të Medias, e quan atë “autonomi kritike.”²²

Përkufizime të tjera theksojnë se edukimi mediatik nuk është aq shumë një organ i caktuar i dijes, por më tepër një aftësi, një proces, një mënyrë e të menduarit që, sikundër të kuptuarit e leximit, është gjithmonë në evoluim. Për t’u quajtur i shkolluar në lidhje me median, nuk do të thotë të mësosh të mbash mend fakte apo statistika në lidhje me mediat, por të ngresh  pyetjet e duhura në lidhje me atë që jeni duke parë, lexuar apo dëgjuar.²³ Në zemër të njohurive për mediat është parimi i hetimit.

Mësoni për çfarë të kërkoni

Çfarë duhet të dinë fëmijët (por edhe të rriturit) në lidhje me mediat? Gjatë viteve, edukatorët e mediave kanë identifikuar pesë ide, që të gjithë duhet t’i dinë, rreth mesazheve të mediave, nëse mesazhi vjen i paketuar si një Sitcom TV, një lojë kompjuterike, një video muzikore, një reklamë reviste ose një film në skenë.²⁴

1. Të gjithë mesazhet e mediave janë të “ndërtuar”

Nëse ne jemi duke shikuar lajmet e natës ose duke kaluar pranë një billbordi në rrugë, mesazhi i medias që përjetojmë është shkruar nga dikush (ose ndoshta nga disa njerëz), fotot janë marrë dhe një dizenjues krijuesi i ka mbledhur të gjitha së bashku. Por kjo është më shumë se një proces i thjeshtë fizik. Ajo çfarë ndodh është se çdo gjë që është “ndërtuar” nga vetëm pak njerëz, bëhet “ashtu siç është” për gjithë pjesën tjetër, pra prej nesh. Por ne si audiencë, nuk marrim, as shohim apo dëgjojmë fjalët, fotografitë ose marrëveshjet që janë refuzuar. Ne shohim, dëgjojmë ose lexojmë vetëm atë që është pranuar.

Ndihma që ofrohet për njerëzit që ata të kuptojnë  si është organizuar media dhe çfarë është lënë jashtë, se si është formuar media, ajo që ne dimë dhe kuptojmë në lidhje me botën në të cilën jetojmë, është e rëndësishme për t’i ndihmuar njerëzit si të drejtojnë jetën e tyre në një shoqëri globale dhe teknologjike.

2. Mesazhet e medias janë të konstruktuara duke përdorur një gjuhë krijuese me rregullat e tyre

Çdo formë e komunikimit, të tilla si: gazetat, lojërat në TV ose filmat horror, kanë gjuhën e vet krijuese: muzika e frikshme rrit frikën, kamera nga afër përcjellë intimitet, titull i madh shënon rëndësinë. Të kuptuarit e sistemit të gramatikës, sintaksës dhe metaforave në gjuhën e mediave rrit vlerësimin dhe gëzimin tonë për përvojat e mediave, si dhe na ndihmon të jemi më pak të ndjeshëm ndaj manipulimit. Një nga mënyrat më të mira për të kuptuar se si media organizon është duke vepruar në këtë mënyrë – bëni vetë një video tuajën, personale, krijoni një website për shokët tuaj Scout, zhvilloni një fushatë reklamash për të njoftuar fëmijët për rreziqet e pirjes së duhanit.

3. Njerëz të ndryshëm përjetojnë të njëjtin mesazh në media në forma të ndryshme

Për shkak të moshës së çdo individi, edukimit dhe arsimimit, nuk ka dy njerëz që të shohin të njëjtin film ose të dëgjojnë të njëjtën këngë në radio. Edhe prindërit dhe fëmijët nuk shohin të njëjtën shfaqje televizive! Ky koncept i kthen tabelat për idenë e shikuesve të TV po aq pasiv “si patatet në divan.” Ne mund të mos jemi të vetëdijshëm për këtë, por secili prej nesh, madje edhe fëmijët e vegjël, janë vazhdimisht në përpjekje që të “kuptojnë” atë çfarë shohin, dëgjojnë ose lexojnë. Sa më shumë pyetje që të ngremë për atë çka jemi duke përjetuar rreth nesh, aq më vigjilent mund të bëhemi në lidhje me pranimin ose refuzimin e mesazheve. Studimet tregojnë se, me kalimin e kohës, fëmijët e të gjitha moshave mund të mësojnë aftësi të përshtatshme për moshën, që i japin atyre syze të reja me të cilat ata mund të “lexojnë” kulturën e tyre në media.²⁵

4. Mediet janë kryesisht biznese të shtyrë nga një motiv fitimi

Gazetat nxjerrin, në faqet e tyre të para, reklama; hapësira e mbetur i përkushtohet lajmeve. Po kështu, ne të gjithë e dimë se reklamat janë pjesë përbërëse e TV më të shikuara. Ajo që shumë njerëz nuk e dinë është se ajo që është me të vërtetë duke u shitur me anë të televizionit nuk është vetëm produkti që reklamohet për audiencën, por edhe audienca për reklamuesit!

Qëllimi i vërtetë i programeve që ne shohim në TV komerciale, qoftë lajme apo argëtuese, nuk është vetëm argëtimi, por më tepër krijimi i një audiencë (dhe i vë ata në një gjendje shpirtërore perceptuese) në mënyrë që rrjeti ose stacioni lokal të mund të shesë kohën për sponsorët që të reklamojnë produktet e tyre në reklama. Çdo sekondë është e vlefshme! Sponsorët paguajnë për kohën, bazuar në numrin e njerëzve që stacioni parashikon të shikojnë. Sponsorët gjithashtu e synojnë mesazhin e tyre të reklamave për llojet e shikuesve të veçantë, për shembull, gratë 20-35, që shpenzojnë para për produktet e reklamuara ose fëmijët e moshës 2-7 vjeç, që ndikojnë në shpenzimet e prindërve të tyre.

Ndoshta kjo nuk është mënyra që ne do të donim të ishte, por, në të vërtetë, shumica e medieve na jepen, siç thotë studiuesi George Gerbner, nga, korporatat private globale me diçka për të shitur, në vend që të ishte nga familja, kisha, shkolla ose edhe nga vendi amtar i dikujt, me diçka për të na treguar.²⁶

5. Mediet kanë ngulitur vlerat dhe këndvështrimet

Mediet, për shkak se janë të konstruktuara, transmetojnë   nëntekstin  për çfarë është e rëndësishme, të paktën, për personin ose personat që e krijojnë si konstruksion. Mediet janë edhe tregimtare (edhe reklamat tregojnë një histori të shpejtë dhe të thjeshtë) dhe tregimet kërkojnë karaktere, mjedis dhe një skenar që ka një fillim, mes dhe fund. Zgjedhja e moshës së karakterit, gjinisë apo racës, të përziera me stilin e jetesës, qëndrimet dhe sjelljet që janë portretizuar, zgjedhja e një mjedisi (urban? rural? i pasur? i varfër?) dhe veprimet dhe ri-veprimet në skenar janë vetëm disa nga mënyrat sesi “nguliten” vlerat në një shfaqje televizive, film ose reklamë.

Është e rëndësishme për të mësuar  si t’i “lexojmë” të gjitha llojet e mesazheve të medieve, për të zbuluar pikat e këndvështrimit që janë trupëzuar në to. Vetëm atëherë ne mundemi të gjykojmë nëse do ta pranojmë ose refuzojmë këtë mesazh, ndërkohë që negociojmë rrugën tonë çdo ditë përmes mjedisi tonë të medies.

Pesë pyetje themelore që mund të shtrohen për çdo mesazh të medieve

Mësoni për  çfarë duhet të pyesni!

Nga këto koncepte rrjedhin një seri prej pesë pyetjesh themelore²⁷ që mund të shtrohen për çdo mesazh në media. Vini re se, secila mund të hapë shumë shtresa pyetjesh më të thella:

1. Kush e krijoi këtë mesazh dhe pse po e dërgon atë?
2. Çfarë teknikash janë përdorur për të tërhequr vëmendjen time?
3. Çfarë lloj jetese, vlerash dhe këndvështrimesh përfaqësohen në mesazh?
4. Si munden njerëz të ndryshëm ta kuptojnë këtë mesazh ndryshe nga unë?
5. Çfarë është lënë jashtë nga ky mesazh?

Zakonisht, procesi i pyetjeve zbatohet në një media me “tekst” të veçantë – dmth, një prodhim ose publikim i identifikueshëm ose një pjesë e një të tilli: një episod i Mighty Morphin Rangers Powers, një reklamë për Pepsi, një çështje e revistës Seventeen, një billboard për birrën Budweiser, foto dhe artikuj rreth grabitjes së një banke në faqen e parë të një gazete, emision televiziv Super Bowl. (…)

Pyetjet thelbësore

Për të qenë një i rritur funksional në një shoqëri mediatike,  duhet të jesh në gjendje të bësh dallimin midis formave të ndryshme të mediave dhe   si të drejtosh pyetjet themelore dhe konceptet themelore të cituara më sipër. Edhe pse shumica e të rriturve sot kanë mësuar, në orën e letërsisë, për të dalluar një poemë nga një ese, është e mahnitshme të shohësh se sa shumë njerëz nuk e kuptojnë dallimin në mes të një gazete të përditshme dhe një tabloidi supermarketi.

Meqë sot, në çast, nëpërmjet televizionit dhe internetit, për publikun ofrohen gjithnjë e më shumë informacione rreth ngjarjeve kombëtare dhe botërore, individët duhet të dinë  si të verifikojnë vetë informacionin, si të kontrollojnë burimet dhe si të krahasojnë dhe të vënë përballë njeri-tjetrit versione të ndryshme të të njëjtit informacion, me qëllim që të zbulojnë paragjykimet ose kontrollin politik “të telekomanduar”. (…)

Teksti i shkurtuar
© 2003 Qendra për Edukimin mediatik
www.medialit.org/
Për më shumë modele në edukimin mediatik, shihni www.media-awareness.ca/

19. Rushkoff, Douglas, Playing the Future: How Kids’ Culture Can Teach Us to Thrive in an Age of Chaos, 1996.
20. From the work of Stewart Ewen especially All Consuming Images: The Politics of Style in Contemporary Culture, 1988.
21. From the Final Report, UNESCO International Symposium on Education of the Public in the Use of Mass Media, Grunwald, 1982.
22. Masterman, Len, Teaching the Media, 1989, chapter2.
23. Nga shpallja e misionit të revistës Media & Vlera, botuar nga 1977-93 nga Qendra për arsimimin për Median.
24. Përshtatur nga dokumentet e edukimit mediatik nga  Anglia dhe Kanadaja. Botuar për herë të parë në SHBA si “Pesë ide të rëndësishme” për t’u mësuar fëmijve rreth TV,” nga Jay Davis Media&Values #52/53; Vjeshtë, 1990.
25. Hobbs, Renee, Sinkronizimi me medien: Letërsi për kohën e informacionit, video 1995, shpëndarë nga Qendra për edukimin mediatik.
26.Gerbner, George, “Dhuna Televizive dhe arti i të bërit të pyetjeve të gabuara,” në The World & I: Një kronikë e kohës sonë në ndryshim, Korrik, 1994.
27. Falenderojmë Renée Hobbs për punën e saj në artikulimn e këtyre pyetjeve përmes trajnimit dhe mesimdhënies.